Το ελληνικό κράτος δεν θύμισε ποτέ τον γραφειοκρατικό, απρόσωπο, αποτελεσματικό, αυστηρά ιεραρχημένο μηχανισμό που σκιαγράφησε ο Μαξ Βέμπερ, ούτε τον ευέλικτο, αποκεντρωμένο και «ουδέτερο» ιδεολογικά, που περιγράφουν οι σύγχρονοι πολιτικοί επιστήμονες και κοινωνιολόγοι των οργανώσεων. Μέχρι το 1974, ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1930 και τον Εμφύλιο, ήταν οργανωμένο με γνώμονα την πάταξη του «εσωτερικού εχθρού» και έκτοτε με βάση πρώτα τις ανάγκες των κομμάτων που ασκούσαν την κυβέρνηση και προοδευτικά ορισμένων στελεχών τους.
Από το 1990, και ακόμη περισσότερο μετά το 2009, στόχος όλων των κυβερνήσεων φέρεται να είναι ο εξορθολογισμός του κράτους: να γίνει μικρότερο, πιο ευέλικτο, πιο αποτελεσματικό. Αν μείνουμε στα επίσημα στοιχεία, ο αριθμός των δημοσίων υπαλλήλων μειώθηκε από 797.000 το 1988 σε 620.217 τον Ιούνιο του 2013. Πολύ λιγότερο, αντίθετα, αντιμετωπίστηκαν ζητήματα όπως ο εξορθολογισμός, η διαπλοκή και η αποτελεσματικότητα, απόρροια εν πολλοίς των πελατειακών πρακτικών του ΠΑΣΟΚ και της Ν.Δ., με συνέπεια την τεράστια ανισορροπία υπηρεσιών, απολαβών και συντάξεων.
Υποτίθεται πως βασικός στόχος των μνημονιακών πολιτικών είναι η θεραπεία των παραπάνω παθογενειών με τη δραστική σμίκρυνση του κράτους μέσω ιδιωτικοποιήσεων και κατάργησης υπηρεσιών και την καλύτερη κατανομή του προσωπικού. Ακόμη και αν δεχόμασταν ότι όλα γίνονται με τον καλύτερο τρόπο –υπόθεση μάλλον αβάσιμη, αν αναλογιστούμε τις οριζόντιες απολύσεις, τη διάλυση της δευτεροβάθμιας τεχνικής-επαγγελματικής εκπαίδευσης και την εκχώρηση αγαθών, όπως η υγεία και το νερό, σε ιδιώτες– μένει ένα τεράστιο ζήτημα: η ανάκτηση της κρατικής αξιοπιστίας.
Παρότι η θέση στο Δημόσιο ήταν το όνειρο πολλών Ελλήνων, ιδιαίτερα των φτωχότερων, η κρατική αξιοπιστία εδώ και αρκετό καιρό, όπως εμφαίνεται και σε σχετικές μετρήσεις, είναι πολύ χαμηλή. Και πώς να μην είναι, όταν χρόνια τώρα καταπατούνται στοιχειώδεις αρχές, η αξιοκρατία, η διαφάνεια και η ισονομία. Οσο υφίσταται αυτή η αναξιοπιστία και η αντίστοιχη δυσπιστία των πολιτών τόσο δυσκολότερα θα βγούμε από την κρίση. Και τούτο γιατί επικρατεί μια γενικευμένη αντίληψη αδικίας και αβεβαιότητας. Πολύ απλά. Ποιος θα δεχτεί αγόγγυστα να εφαρμόσει μία απόφαση, ακόμη και σωστή, ή να επενδύσει σε ένα αβέβαιο περιβάλλον; Πώς θα κινητοποιηθεί μια κοινωνία για να πετύχει ένα σκοπό όταν θεωρεί ότι από την εκπλήρωσή του θα ωφεληθούν λίγοι, οι «κολλητοί», και όχι το σύνολο;
Αυτό το γνωρίζουν καλά κυβερνώμενοι και κυβερνώντες. Ετσι εξηγούνται πρακτικές «λαϊκής έκρηξης» σε ελεγκτικούς κρατικούς υπαλλήλους και μηχανισμούς μέχρι και εκφράσεις του τύπου «πληρώνουν τα κορόιδα», «μεγαλοκαρχαρίες». Από την άλλη πλευρά, οι κυβερνώντες προσπαθούν να μας πείσουν ότι το κράτος ανακτά τον έλεγχο των πραγμάτων και εφαρμόζει τις αρχές του. Ετσι και η πρωτόγνωρη δημοσιότητα τούτο το καλοκαίρι για τον έλεγχο και το κλείσιμο μαγαζιών από το ΣΔΟΕ. Σκοπός είναι να καταδειχτεί ότι το κράτος είναι παρόν και τηρεί τον νόμο.
Εγγράφονται οι πρακτικές αυτές σε κάποια στρατηγική επιβολής και τήρησης κανόνων; Η προσωπική μου εμπειρία με οδηγεί απερίφραστα να πω «όχι». Ετσι, οι εν λόγω πρακτικές ελάχιστα βοηθούν στην ανάκτηση της χαμένης τιμής του κράτους και, κατ’ επέκταση, της αξιοπιστίας των κυβερνώντων. Οι πολίτες θεωρούν, και όχι άδικα, ότι πρόκειται για πυροτεχνήματα που γίνονται περισσότερο για εντυπωσιασμό, γεγονός που επιτείνει την αβεβαιότητα και τη δυσφορία. Γιατί να πληρώσω εγώ, σκέφτεται, ή να τηρήσω τον νόμο όταν ο διπλανός θα τον καταπατήσει, θα φοροδιαφύγει και θα βρεθώ εγώ να πληρώσω και γι’ αυτόν; Ετσι συντηρείται και εκτρέφεται η ανομία.
Αιτούμενο, συνεπώς, είναι η διατύπωση σαφών και δίκαιων κανόνων και η εφαρμογή τους. Αυτό προφανώς δεν γίνεται με πυροτεχνήματα, αλλά με μια μακρόπνοη συνεκτική πολιτική. Ετσι θα εμπεδωθεί το αίσθημα ισονομίας και κλίμα ασφάλειας στους πολίτες, οι οποίοι θα αισθανθούν ότι ανήκουν σε μια κοινότητα που λειτουργεί με κανόνες.Ετσι, με τη σειρά τους, οι πολίτες θα κατανοήσουν ότι οφείλουν να τους τηρούν για να μπορέσουν να συνυπάρχουν σε ένα κλίμα αμοιβαιότητας και αλληλοσεβασμού. Και, βέβαια, σε τέτοιο κλίμα αμοιβαιότητας και ασφάλειας θα μπορέσουν να σκεφτούν πέρα από την καθημερινή επιβίωση, θα καταστρώσουν στρατηγικές, ατομικές και οικογενειακές για ένα καλύτερο αύριο.
* Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών
