Δεν αρκεί να σπάσει τους δεσμούς
του κανείς με το παρελθόν του, για να μπορεί ελεύθερος να ακολουθήσει
τον δρόμο που αποφάσισε να πάρει. Ο Ρωμαίος σατιρικός ποιητής του 1ου
αιώνα μ.Χ. Πέρσιος το λέει ωραία:«Τα δεσμά μου επιτέλους έσπασα, θα πεις:Ναι, σαν το σκυλί που με χίλια ζόρια σπάει την αλυσίδα του·Κι ωστόσο, στο φευγιό του, ένα μεγάλο κομμάτι της κρέμεται στον λαιμό του».Κι όπου κι αν τρέχει το σκυλί να φύγει μπροστά, θα κουβαλάει
μαζί του πάντα και το απομεινάρι από τα δεσμά του να του τα θυμίζει
-όπως ο Γκορμπατσόφ, ο πρώην ηγέτης της Σοβιετικής Ενωσης, ο οποίος,
βλέποντας το οικονομικό τέλμα στο οποίο είχε βυθιστεί η πατρίδα του,
αποφάσισε να σπάσει τα δεσμά με το παρελθόν, για να αλλάξει τον τρόπο
λειτουργίας της οικονομίας της χώρας του, εισάγοντας μεταρρυθμίσεις για
την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου του λαού.
Το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμά του, η γνωστή Περεστρόικα, συνδυάστηκε με την προσπάθειά του να αλλάξει η νοοτροπία του υφιστάμενου καθεστώτος, με την Γκλάσνοστ, έτσι ώστε να δοθεί στους Σοβιετικούς πολίτες μεγαλύτερη ελευθερία λόγου και έκφρασης. Το εγχείρημα του Γκορμπατσόφ απέτυχε, και ο ίδιος, μετά μερικούς μήνες, ύστερα από πραξικόπημα εναντίον του, τον Αύγουστο του 1991, αναγκάστηκε, τον Δεκέμβριο, να εγκαταλείψει την εξουσία. Αιτία, μεταξύ άλλων ίσως, τα απομεινάρια του εαυτού του, που δεν φρόντισε να τα πετάξει από πάνω του, όταν αποφάσισε να κόψει τον δεσμό του με το παρελθόν -το δικό του και του τόπου του. Ο Γκορμπατσόφ, συνεχίζοντας την μακρά παράδοση της οικογένειάς του, η οποία ανήκε στους Μπολσεβίκους από την εποχή της Οκτωβριανής Επανάστασης, έγινε μέλος της νεολαίας του κομμουνιστικού κόμματος της χώρας του στα δεκαπέντε του, και παρέμεινε σε αυτό. Ουσιαστικά, στόχευε σε μετατροπή της αναποτελεσματικής οικονομίας της χώρας του υπό την εξουσία του μονοκομματικού καθεστώτος του κομμουνιστικού κόμματος. Η εμμονή του στο τελευταίο αυτό τον εμπόδισε να κάνει το αποφασιστικό βήμα που θα δικαίωνε το εγχείρημά του: να προσχωρήσει αναφανδόν στους υποστηρικτές του σχεδίου εκκαθάρισης του μονοκομματικού καθεστώτος, οι οποίοι απαιτούσαν πολυφωνία και πολυκομματικές εκλογές.
Μεγάλο πράγμα να ξεφύγεις από τον διαβρωμένο από το παρελθόν του εαυτό σου. «Τι περίμενες, αφού είχε πάρει μαζί του τον εαυτό του», είπε ο Σωκράτης για κάποιον, που ενώ γύρισε τον κόσμο, εξακολουθούσε να σκέφτεται το ίδιο όπως και πριν φύγει από τον τόπο του.
Γεννιόμαστε σε έναν κόσμο διαμορφωμένο με αντιλήψεις, πεποιθήσεις, ιδέες, κι εμποτιζόμαστε από αυτές έτσι, ώστε να φτιάχνομε έναν εαυτό με υλικά που δεν τα επιλέξαμε εμείς. Είμαστε ο καθένας μας ένας εαυτός που δεν αποφασίσαμε οι ίδιοι να είναι ο εαυτός μας. Το κύριο μέλημα του Σωκράτη ήταν να γίνει ο καθένας μας ο εαυτός του, να σκέφτεται και να αντιμετωπίζει τα πράγματα έτσι όπως ο ίδιος θα ήθελε να διανοείται και να ενεργεί. Χρειάζεται προς τούτο να γκρεμίσομε τον φτιαγμένο από ξένα υλικά εαυτό μας και, απελευθερωμένοι από το ανοίκειο παρελθόν μας, να αποφαινόμαστε.
ΟΣωκράτης δεν έκανε τίποτε άλλο παρά να απευθύνει αλλεπάλληλες ερωτήσεις στους συνομιλητές του μέχρι να καταλάβουν οι ίδιοι ότι το κύριο πρόβλημα, που δεν τους άφηνε να αντιμετωπίσουν σωστά τα πράγματα, ήταν όσα χωρίς να το καταλάβουν φορτώθηκαν μέσα τους. Κοιτώντας τα πράγματα με γυαλιά -κόκκινα, πράσινα, μπλε, κίτρινα και ούτω καθεξής-, θα τα δεις μοιραία με το χρώμα των γυαλιών. Αν θέλεις να τα δεις όπως στ' αλήθεια είναι, δεν έχεις παρά να βγάλεις τα γυαλιά. Κι αυτό προσπαθούσε να κάνει ο Σωκράτης: ρωτώντας επίμονα, να πείσει τον άλλο να τα βγάλει.
Οπως το σκυλί που κόβει την αλυσίδα του και τρέχει από δω κι από κει με τα απομεινάρια της στον λαιμό του χρειάζεται κάποιον να το απελευθερώσει από αυτά, έτσι κι ο Σωκράτης επιδίωκε να απαλλάξει τους άλλους από τις ιδέες και τις αντιλήψεις που κουβαλούσαν μέσα τους χωρίς να έχουν μπει στον κόπο να τις ελέγξουν. Αυτός ήταν και ο λόγος που ο Σωκράτης δεν διατύπωνε ποτέ την δική του άποψη: να μην φορτώνει τους άλλους με αντιλήψεις που δεν τις διαμόρφωσαν οι ίδιοι αλλά τις βρήκαν έτοιμες και δίχως περίσκεψη τις υιοθέτησαν, και φανεί ανακόλουθος προς την αποστολή του -να τους προτρέπει να φτιάχνουν τον εαυτό τους ο καθένας με τα δικά του υλικά.
Δεν έχομε στην διάθεσή μας τίποτα, κανένα κείμενο, του Σωκράτη. Οχι γιατί χάθηκαν τα έργα του, αλλά γιατί ο ίδιος δεν θέλησε να καταγράψει τις απόψεις του μην τις ενστερνιστούμε και συμβάλει, έτσι, κι αυτός, στην διαμόρφωση του ψεύτικου εαυτού μας, από τον οποίο, όσο ζούσε, προέτρεπε τους άλλους να απελευθερωθούν, για να γίνουν ο εαυτός των.
Το γεγονός ότι, για να μην προδώσει την αποστολή του ο Σωκράτης, αρνήθηκε την αιωνιότητα που θα μπορούσε να του εξασφαλίσει η συγγραφή, είναι κι αυτό δείγμα της γενναιότητάς του. Δεν υπήρξε γενναίος μόνο για τον αταλάντευτο τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισε την άδικη καταδίκη του εις θάνατον.
Πρύτανης του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, teopelegrinis@gmail. com
