Του Κώστα Ράπτη Την Τρίτη 14 Μαΐου 2013 η Τουρκία τερμάτισε μια 52χρονη ιστορία δανεισμού από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, αποπληρώνοντας και το τελευταίο χρέος της, ύψους 412 εκατ. δολαρίων. Ο Τούρκος πρωθυπουργός Tayyip Erdogan και πολλά στελέχη της κυβέρνησής του με παραπλήσιες διατυπώσεις μίλησαν ενθουσιωδώς για “ιστορική καμπή” -πόσο μάλλον που τον Ιούνιο η γειτονική χώρα θα ολοκληρώσει τη μεταμόρφωσή της από οφειλέτη σε πιστωτή του Ταμείου, καταβάλλοντας 5 δισ. δολάρια που θα διατεθούν για τις ανάγκες στήριξης της ευρωζώνης.
Η εξέλιξη αυτή μπορεί να ιδωθεί από τρεις οπτικές γωνίες: ως δείκτης των ευρύτερων αλλαγών στην διεθνή οικονομική αρχιτεκτονική, ως μέτρο των επιτυχιών της δεκαετούς διακυβέρνησης Erdogan, αλλά και ως η άλλη όψη αδυναμιών της τουρκικής οικονομίας που τείνουν να κρύβονται “κάτω από το χαλί”.
Προτού η Ελλάδα εγκαινιάσει τον κύκλο διάσωσης χωρών της ευρωζώνης, η Τουρκία ήταν ένας από τους τελευταίους εναπομείναντες “πελάτες” του ΔΝΤ, το οποίο είχε απαξιωθεί από τους χειρισμούς του στην ασιατική κρίση του ΄97. Από το 1961 μέχρι και το 2008 η γειτονική χώρα συνήψε 19διαδοχικές δανειακές συμβάσεις με το ΔΝΤ, λαμβάνοντας συνολικά (συνήθως με ακραιφνώς πολιτικά κριτήρια) τουλάχιστον50 δισ. δολάρια. Η Τουρκία τελούσε σε καθεστώς δανειακής σύμβασης (stand-by agreement) καθ’ όλο το μεσοδιάστημα, εξαιρουμένων μόνο των ετών 1984-1994 και 1995-1999. Όμως η μετατροπή της από οφειλέτη σε δανειστή δεν αποτελεί μεμονωμένη περίπτωση. Λ.χ. η Βραζιλία έλαβε το 2002 το μεγαλύτερο δάνειο που είχε ως τότε χορηγήσει το ΔΤΝ, ύψους άνω των 30 δισ. δολαρίων. Το δάνειο αυτό αποπληρώθηκε το 2005, δύο έτη νωρίτερα του προγραμματισμένου, ενώ πέρσι η Βραζιλία χορήγησε στο Ταμείο 10 δισ. δολάρια για την ενίσχυση της κεφαλαιακής του ισχύος.
Όπως δήλωσε χαρακτηριστικά στο Bloomberg ο Burak Kanli, επικεφαλής οικονομολόγος της Finans Invest της Κωνσταντινούπολης, όλο το “πελατολόγιο” του ΔΝΤ αλλάζει: “Στις δεκαετίες πριν από την κρίση στο Ταμείο απευθύνονταν χώρες όπως η Τουρκία, η Ινδονησία, το Μεξικό, η Βραζιλία, ενώ τώρα απευθύνονται οι περισσότερες χώρες της Ευρώπης –ανατολικής και δυτικής”. Η εποχή που η ηγεσία του Ταμείου αποδιδόταν αυτοδικαίως σε κάποιον Ευρωπαίο φαντάζει παλαιολιθική στον καιρό των “αναδυόμενων οικονομιών”...
Σε ένα δεύτερο επίπεδο, η κυβέρνηση της γείτονος έχει κάθε λόγο να επαίρεται. Όταν το 2002 ανέλαβε την εξουσία το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης η Τουρκία χρωστούσε στο ΔΝΤ 23,5 δισ. δολάρια, το δημόσιο χρέος ανερχόταν στο 78% του ΑΕΠ και ο συνολικός όγκος της τουρκικής οικονομίας υπολογιζόταν στα 230 δισ. δολάρια. Δέκα χρόνια μετά, το τουρκικό ΑΕΠ είχε φθάσει τα 786,3 δισ. δολάρια (με βάση στοιχεία του 2012) και το δημόσιο χρέος είχε περιορισθεί στο 36% - όταν ο μέσος όρος των χωρών της ευρωζώνης είναι 85,3%.
Η θεαματική αυτή ανάδυση υπήρξε το αποτέλεσμα μιας αλληλοτροφοδοτούμενης πολιτικο-οικονομικής διαδικασίας. Η ενδυνάμωση των προσανατολισμένων προς τις εξαγωγές νέων επιχειρήσεων, οι οποίες και ονομάσθηκαν “Τίγρεις της Ανατολίας”, βρήκε την κομματική της έκφραση στο μόρφωμα του Erdogan. Η κατάληψη της εξουσίας από το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, και η εφαρμογή πολιτικής ιδιωτικοποιήσεων, αποτέλειωσε το κρατικοδίαιτο “παλαιό κατεστημένο” της Κωνσταντινούπολης(στο οποίο κομβικό οικονομικό ρόλο έπαιζε το Μετοχικό Ταμείο Στρατού), σε συνδυασμό με τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις που προωθήθηκαν με την επίκληση της “ευρωπαϊκής προοπτικής”.
Παράλληλα, οι πολιτικές πρωτοβουλίες προς τη Μέση Ανατολή άνοιξαν νέες αγορές για τους “Τίγρεις της Ανατολίας” (λ.χ. βόρειο Ιράκ), προσφέροντας και εναλλακτικές επιλογές απέναντι σε μία Ε.Ε. μονίμως επιφυλακτική απέναντι στην Τουρκία και πλέον βυθισμένη στην κρίση. Ο τουρκικός κατασκευαστικός κλάδος ανέλαβε μεγάλαprojectsεντός και εκτός της χώρας, ενώ το μέσο νοικοκυριό ανακάλυψε τις χαρές της κατανάλωσης(και του πλαστικού χρήματος), επιφυλάσσοντας για το λόγο αυτό αλλεπάλληλες εκλογικές νίκες στον Erdogan.Το στοίχημα, τέλος, της επίλυσης του Κουρδικού, προσδοκάται ότι θα κλείσει το χάσμα ανάμεσα στον “Πρώτο Κόσμο” της παραλιακής Τουρκίας και τον “Τρίτο Κόσμο” των νοτιοανατολικών επαρχιών.
Ωστόσο, η προηγούμενη δεκαετία δεν είναι μόνο μια ιστορία επιτυχιών – καθώς την σκυτάλη του “μεγάλου ασθενούς” παρέλαβε από τον τουρκικό δημόσιο τομέα ο ιδιωτικός. Η έλλειψη ενεργειακών πόρων και ενδιάμεσων κεφαλαιουχικών αγαθών είχε το φαινομενικά παράδοξο αποτέλεσμα όσο περισσότερο αυξάνονταν οι τουρκικές εξαγωγές, τόσο να επιδεινώνεται το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, ενώ ο ιδιωτικός δανεισμός (νοικοκυριών και κυρίως επιχειρήσεων) δείχνει να έχει τεθεί εκτός ελέγχου.
Το συνολικό εξωτερικό χρέος της Τουρκίας υπολογιζόταν στα 129 δισ. δολάρια το 2002:στα τέλη του 2012 είχε εκτοξευθεί στα 336δισ. και ήταν ιδιωτικό κατά τα δύο τρίτα τουλάχιστον. Μόνο οι τουρκικές τράπεζες δανείσθηκαν πέρσι 8 δισ. περισσότερα σε σχέση με πρόπερσι, ενώ το προφίλ του εξωτερικού δανεισμού επιδεινώνεται, με ενίσχυση του βραχυπρόθεσμου (10,5 δισ. δολάρια το πρώτο τρίμηνο του 2013 έναντι300 εκατ. το αντίστοιχο τρίμηνο του 2012),ενώ στο ίδιο διάστημα οι ξένες άμεσες επενδύσεις υποχώρησαν στο 1,4 δισ. δολάρια από 2,3 δισ. Η πολιτική ρευστότητας πολλών κεντρικών τραπεζών αναμένεται να ενισχύσει αυτή την βραχείας προοπτικής ροή κεφαλαίων από και προς την Τουρκία, μολονότι οι αναλυτές προβλέπουν ότι το κόστος δανεισμού του τουρκικού Δημοσίου προορίζεται να διορθώσει σε σχέση με τις τωρινές αποδόσεις των διετών ομολόγων (μόλις 4% έναντι 23% το 2008 και με ρυθμό υποχώρησης μέχρι τώρα μεγαλύτερο από των άλλων αναδυόμενων οικονομιών).
Με το καθαρό εξωτερικό χρέος να φθάνει τα 413 δισ. δολάρια (ξεπερνώντας το 51% του ΑΕΠ) και με το έλλειμμα ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών να μην εγκαταλείπει την περιοχή του 10% του ΑΕΠ (περιορίσθηκε απλώς στα 15,9 δισ. δολάρια το πρώτο τρίμηνο φέτος, έναντι 16,3 δισ. το ίδιο διάστημα πέρσι) η Τουρκία αποδεικνύεται μια εξαιρετικά μοχλευμένη οικονομία, ιδιαίτερα ευάλωτη σε εξωτερικούς κραδασμούς (για να μη μιλήσουμε για τα πολιτικά ρίσκα που παραμονεύουν σε σχέση με την κρίση της Συρίας ή το Κουρδικό). Απουσιάζουν παράλληλα οι ισχυροί ρυθμοί ανάπτυξης (πέρσι περιορίσθηκαν στο 2,2%), που θα μπορούσαν να αντισταθμίσουν την διόγκωση του ιδιωτικού χρέους. Κατά τη γλαφυρή διατύπωση έκθεσης της Goldman Sachs, η Τουρκία κάθεται πάνω σε “γεωλογικό ρήγμα”.
Εξ ου και η μεγάλη συμβολική επιτυχία του περάσματος από την Τουρκία αποδέκτη διεθνούς βοήθειας στην “αυτοδύναμη Τουρκία”, συνοδευόταν από μία ενοχλητική υποσημείωση: τα 5 δισ. δολάρια που θα χορηγήσει η Άγκυρα στο ΔΝΤ θα είναι δυνατόν να επιστραφούν αμέσως εάν παραστεί ανάγκη...
