Απόδοση κειμένου: Ελένη Δρούτσα Κέντρο Ανατολικών Σπουδών
Ούτε μια εβδομάδα δεν περνά χωρίς κάποια προσβολή να αποτελεί αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεταξύ της Τουρκίας και του Ισραήλ.Ο Πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν προσβάλλει δημοσίως το Ισραήλ σε καθημερινή σχεδόν βάση ώστε να συγκεντρώσει εγχώρια πολιτική στήριξη, για παράδειγμα, υποστηρίζοντας ότι η συμπεριφορά του Ισραήλ στη Γάζα ξεπερνά τη βαναυσότητα του ναζιστικού καθεστώτος. Τα πράγματα δεν ήταν πάντα έτσι. Η δεκαετία του 1990 και το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 2000 είδε ζεστά διπλωματικές και πολιτικές σχέσεις μεταξύ Ισραήλ και Τουρκίας. Αλλά αυτές τις μέρες φαίνεται να υπάρχει ένα διπλωματικό αδιέξοδο.
Ακόμα κι έτσι, παρά την σκληρή ρητορική και την αναστολή της υψηλού επιπέδου διπλωματικής εμπλοκής, το Ισραηλινο-Τουρκικό εμπόριο έχει αυξηθεί κατά 19 τοις εκατό από το 2009, ενώ το συνολικό εξωτερικό εμπόριο της Τουρκίας για την ίδια περίοδο αυξήθηκε κατά 11 τοις εκατό. Από τη στιγμή που λίγα έθνη με ισχυρούς εμπορικούς δεσμούς κλιμακώνουν συγκρούσεις στο σημείο να φτάσουν σε πόλεμο μεταξύ τους, οι ισραηλινο-τουρκικοί οικονομικοί δεσμοί μπορεί να σηματοδοτούν τις προοπτικές της βελτίωσης των διμερών σχέσεων. Με την οικονομική και πολιτική προοπτική που παραμένουν δυσοίωνες σε όλη τη Μέση Ανατολή, τα δύο έθνη έχουν περισσότερους λόγους από ποτέ για να επιλύσουν τις πολιτικές διαφορές τους, ή τουλάχιστον να τις ξεχωρίσουν από τις οικονομικές σχέσεις.
ΣΤΑΜΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΦΙΛΙΑ ΜΕ ΤΟ ΙΣΡΑΗΛ
Οι διπλωματικές σχέσεις του Ισραήλ και της Τουρκίας άρχισαν να επιδεινώνεται στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ τον Ιανουάριο 2009. Κατά τη διάρκεια μιας έντονης συζήτησης με τον Πρόεδρο του Ισραήλ Σιμόν Πέρες για την επίθεση του Ισραήλ στη Γάζα, ο τότε πρωθυπουργός Ερντογάν κατηγόρησε το Ισραήλ για βαρβαρότητα, λέγοντας στον Πέρες, «Όταν πρόκειται για δολοφονία, γνωρίζετε καλά πώς να σκοτώσετε». Τον Μάιο του 2010, οι Ισραηλινοί καταδρομείς επιτέθηκαν στο Mavi Marmara, ένας τουρκικό πλοίο ανθρωπιστικής βοήθειας που προσπάθησε να παραβιάσει τον ισραηλινό αποκλεισμό της Λωρίδας της Γάζας, σκοτώνοντας εννέα Τούρκους ακτιβιστές επί του σκάφους και προτρέποντας την Άγκυρα να αποσύρει τον πρεσβευτή της στο Ισραήλ. Οι σχέσεις επιδεινώθηκαν τον Αύγουστο του 2013, όταν ο Ερντογάν κατηγόρησε το Ισραήλ ότι είναι συνένοχοι στο στρατιωτικό πραξικόπημα που ανέτρεψε τον πρώην πρόεδρο της Αιγύπτου Mohamed Morsi. Τον Ιανουάριο του 2015, ο Ερντογάν δήλωσε ότι ο Ισραηλινός Πρωθυπουργός Βενιαμίν Νετανιάχου δεν είχε κανένα δικαίωμα να συμμετάσχει σε μια αντιτρομοκρατική πορεία στο Παρίσι μετά τις επιθέσεις στο Charlie Hebdo, δεδομένων των δραστηριοτήτων του Ισραήλ στη Γάζα. Η υποστήριξη του Ερντογάν στη Χαμάς έχει επίσης δυσχεράνει τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών, και έχει κάνει λίγες προσπάθειες για να τις επανορθώσει.
Ο Ερντογάν, ωστόσο, δεν ήταν πάντα αντιπαρατιθέμενος. Ως πρωθυπουργός, ο ίδιος υποστήριξε διπλωματικές προσπάθειες της Τουρκίας να «χρησιμεύσει ως ένας ειρηνευτικός μεσολαβητής στη Μέση Ανατολή». Κατά τη διάρκεια επίσκεψης το 2005 με τον πρώην Ισραηλινό πρωθυπουργό Αριέλ Σαρόν στην Ιερουσαλήμ, ο Ερντογάν δήλωσε ότι είχε έρθει να συμβάλει στην ειρηνευτική διαδικασία μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστίνης. Ο Ερντογάν φιλοξένησε τον πρώην Ισραηλινό πρωθυπουργό Εχούντ Ολμέρτ στην κατοικία του το 2008, ελπίζοντας να μεσολαβήσει για την ειρήνη μεταξύ του Ισραήλ και της Συρίας. Ο Ερντογάν είδε την απόφαση του Ολμέρτ για να ξεκινήσει η Επιχείρηση Cast Lead λίγες μόνο ημέρες μετά τη συνεδρίαση, στη συνέχεια, ως προδοσία, ιδιαίτερα αφού υπέθεσε ότι ο Ολμέρτ είχε δώσει το πράσινο φως για να μεταφέρει την διαθεσιμότητα του Ισραήλ να ξεκινήσει απευθείας συνομιλίες με τη Συρία. Ακόμα κι έτσι, ο Ερντογάν προσπάθησε να φτιάξει τις σχέσεις μισό χρόνο αργότερα, με την υποστήριξη ενός έργου που θα αναλάμβανε το Ισραήλ ένα σχέδιο αποναρκοθέτησης κατά μήκος των συνόρων Τουρκίας-Συρίας παρά την αντίσταση από το κοινοβούλιο.
Παρά το γεγονός ότι υπάρχει λίγη καλή θέληση της μιας χώρας προς την άλλη, η Αραβική Άνοιξη έκανε τα δύο έθνη να επαναξιολογήσουν τη σχέση τους. Το 2013, ο Νετανιάχου αντέδρασε με την παρότρυνση του Προέδρου των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα για να βελτιώσει σχέσεις και να ζητήσει συγνώμη από την Τουρκία. Στη συνέχεια, το Ισραήλ συμφώνησε να καταβάλει αποζημίωση στις οικογένειες των εννέα ακτιβιστών που σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια της ενίσχυσης. Το Ισραήλ συμφώνησε επίσης σε μερική άρση του αποκλεισμού της Γάζας, φέρνοντας τα δύο κράτη που βρίσκονται πολύ πιο κοντά στη συμφιλίωση σε μια ολοένα και πιο ασταθή περιοχή.
Για να είμαστε σίγουροι, εξακολουθεί να υπάρχει σημαντική έλλειψη εμπιστοσύνης από το Ισραήλ προς την τουρκική κυβέρνηση και τον Ερντογάν ειδικότερα. Το υπουργικό συμβούλιο του Νετανιάχου έχει απηυδήσει με τα εμπρηστικά σχόλια του Ερντογάν. Τα αντισημιτικά σχόλια του Τούρκου Προέδρου μετά τις επιθέσεις στο Charlie Hebdo, για παράδειγμα, ώθησαν τον Υπουργό Εξωτερικών του Ισραήλ Αβιγκντόρ Λίμπερμαν να αποκαλέσει τον Ερντογάν «αντισημίτη νταή της γειτονιάς». Ο Νετανιάχου ανησυχεί ότι εάν η διαπραγμάτευση επικεντρωθεί πάνω στο παλαιστινιακό ζήτημα, ο Ερντογάν θα το χρησιμοποιήσει για εγχώριο κέρδος. Μετά την απολογία του Νετανιάχου για την επίθεση στο πλοίο το Μάιο 2010, μια σειρά από εφημερίδες δημοσίευσαν τίτλους που διαβάζουμε ότι ο Ερντογάν «έκανε το Ισραήλ να ζητήσει συγγνώμη». Η αλήθεια του θέματος, φυσικά, είναι ότι, μέσω της διαμεσολάβησης του Ομπάμα, το Ισραήλ είχε παραδεχθεί μια συγγνώμη, την οποία η Τουρκία δέχτηκε –δεν την απέσπασε. Σε αντάλλαγμα, αυτοί έχουν εγείρει ερωτήματα στο Ισραήλ για το πόσο γνήσιο είναι το ενδιαφέρον της Τουρκίας για επιδιόρθωση της σχέσης.
ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑ;
Οι καλύτεροι δεσμοί με το Ισραήλ είναι ιδιαίτερα ελκυστικοί για την Τουρκία τώρα που έχει κάψει τις γέφυρες της με τον αραβικό κόσμο. Η αποτυχημένη πολιτική «των μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες» της Άγκυρας έχει οδηγήσει την Τουρκία να μην έχει πρεσβευτές στο Κάιρο, τη Δαμασκό, την Τρίπολη. Διόρισε μόνο έναν πρεσβευτή στη Βαγδάτη μετά την αντικατάσταση του πρώην Ιρακινού πρωθυπουργού Νουρί αλ-Μαλίκι από τον Χάιντερ αλ-Αμπαντί τον Σεπτέμβριο του 2014. Η Συρία ανέστειλε τη συμφωνία ελεύθερου εμπορίου με την Τουρκία τον Δεκέμβριο του 2011, όταν ο Μπασάρ αλ-Άσαντ έγινε ο κύριος εχθρός της Άγκυρας. Από τότε, το εμπόριο μεταξύ της Συρίας και της Τουρκίας έχει μειωθεί στο μισό δισεκατομμύριο δολάρια το 2014, από σχεδόν δύο δισεκατομμύρια δολάρια το 2011.
Στην Αίγυπτο, η άρνηση της Τουρκίας να αναγνωρίσει τον Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι, ως πρόεδρο της Αιγύπτου έχει πλήξει τα οικονομικά συμφέροντα της Άγκυρας επίσης. Για παράδειγμα, οι τουρκικές εξαγωγές προς την Αίγυπτο έχουν συρρικνωθεί κατά 10 τοις εκατό μεταξύ 2012 και 2014. Επιπλέον, η Αίγυπτος δεν ανανέωσε την συμφωνία διαμετακόμισης εμπορίου, ένα εμπορικό δρόμο που παρακάμπτει το ακριβό πέρασμα μέσω της διώρυγας του Σουέζ, μετά τη λήξη αυτής τον Απρίλιο, παρεμποδίζοντας τη μεταφορά των εμπορευμάτων μεταξύ των τουρκικών λιμανιών και την Αλεξάνδρεια. Η κίνηση αυτή αποκόπτει τα τουρκικά εμπορεύματα από το να φθάνουν στις προσοδοφόρες αγορές στη Σαουδική Αραβία και τις χώρες του Κόλπου. Η συμφωνία αυτή επέτρεπε επίσης στις τουρκικές εταιρείες να παρακάμπτουν το συριακό έδαφος που ελέγχεται από το Ισλαμικό Κράτος (ISIS), καθώς επίσης και τη διώρυγα του Σουέζ και, συνεπώς, τη μείωση του κόστους μεταφοράς.
Οι σχέσεις της Τουρκίας με τη Λιβύη, επίσης, βρίσκονται σε δεινή κατάσταση. Το γεγονός ότι ο Πρωθυπουργός της Λιβύης Αμπντουλάχ αλ-Θανί κατηγόρησε την Τουρκία ότι εξοπλίζει τα παρακλάδια του ISIS στη Λιβύη, οδήγησε τις τουρκικές εταιρείες και τους ομογενείς έξω από τη χώρα. Στην κορυφή αυτής, η αναγνώριση από την Άγκυρα του ελεγχόμενου από ισλαμιστές Εθνικού Γενικού Κογκρέσου κατά της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης αλ-Θανί έχει ρίξει μια σκιά πάνω από τα τουρκικά επιχειρηματικά συμφέροντα σε μεγάλα τμήματα της χώρας.
Η επιθετικότητα της Ρωσίας στην Ουκρανία έχει λάβει ένα οικονομικό τίμημα για την Τουρκία, επίσης. Παρά την υποτονική στάση της Τουρκίας για την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία, και το επιχείρημα ότι υπάρχει ένας αναδυόμενος Ρωσο-τουρκικός οικονομικός άξονας, οι τουρκικές εξαγωγές προς τη Ρωσία μειώθηκαν κατά 15 τοις εκατό μεταξύ 2013 και 2014. Η υποτίμηση του ρουβλίου έναντι του δολαρίου ΗΠΑ έχει δημιουργήσει προβλήματα για τη Ρωσία στους όρους πληρωμής για τις τουρκικές εξαγωγές της οι οποίες έχουν γίνει στη συνέχεια πιο ακριβές. Οι τουρκικές εξαγωγές προς την Ουκρανία μειώθηκαν κατά 21 τοις εκατό μέσα στην ίδια περίοδο, ενώ ο ρωσικός και ουκρανικός τουρισμός, σημαντικές πηγές εσόδων για την Τουρκία, συνεχίζουν να μειώνονται.
Το Ισραήλ μπορεί να μην είναι ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Τουρκίας, αλλά είναι ο πιο ισορροπημένος. Η Τουρκία απολαμβάνει ακόμη εμπορικές ροές με το Ισραήλ, που λαμβάνει $ 3 δισεκατομμύρια σε εισαγόμενα εμπορεύματα κατά την εξαγωγή στον ίδιο χρηματικό ποσό σε τουρκικά προϊόντα στο Ισραήλ το 2014, ένα σημάδι της οικονομικής ισοτιμίας σπάνιο με άλλους εμπορικούς εταίρους της Άγκυρας. Κατά το ίδιο έτος, η Τουρκία εξήγαγε 6 δισεκατομμύρια δολάρια σε προϊόντα στη Ρωσία, ενώ εισήγαγε 25 δισεκατομμύρια δολάρια σε αγαθά, με αποτέλεσμα ένα τεράστιο εμπορικό έλλειμμα. Η Τουρκία για άλλη μια φορά γίνεται ένας προτιμώμενος τουριστικός προορισμός για τους Ισραηλινούς ταξιδιώτες. Σύμφωνα με την Ένωση Τουρκικών Ταξιδιωτικών Γραφείων (TURSAB), ο αριθμός των Ισραηλινών που ταξιδεύουν προς την Τουρκία αυξήθηκαν κατά 125 τοις εκατό, από 83.740 έως 188.608 μεταξύ 2012 και 2014. Βεβαίως, αυτό είναι ακόμα μακριά από το μισό εκατομμύριο Ισραηλινών τουριστών που συνέρευσαν στην Τουρκία το 2008, αλλά είναι και ένα ελπιδοφόρο σημάδι της ανάκαμψης του τουρισμού οικονομίας.
Θα πρέπει, ωστόσο, να είναι δύσπιστοι σε μια τόσο μεγάλη αισιοδοξία. Οι ισραηλινο-τουρκικές οικονομικές σχέσεις μπορεί να είναι φαινομενικά απρόσβλητες από την πολιτική, αλλά το διπλωματικό αδιέξοδο των κρατών θα μπορούσε ακόμα να παρεμποδίσει τη μελλοντική ανάπτυξη, ειδικά αν η δυσπιστία και η σκληρή ρητορική μεταξύ των δύο χωρών παραμείνει. Παρ 'όλα αυτά, όπως όγκος των διμερών συναλλαγών συνεχίζει να αυξάνεται, το επιχειρηματικό συμφέρον θα απομονώσει σε κάποιο βαθμό τους οικονομικούς δεσμούς από τα πολιτικά προβλήματα. Ο Ερντογάν έσπευσε να ανακοινώσει ότι η Τουρκία θα αναστείλει «στρατιωτικές και εμπορικές σχέσεις» με το Ισραήλ μετά το περιστατικό του Mavi Marmara. Ωστόσο, μια δήλωση από τον ίδιο ακολούθησε την ίδια ακριβώς ημέρα αναγγέλλοντας ότι η Τουρκία δεν θα επιβάλει εμπορικές κυρώσεις τελικά. Ο Ερντογάν είναι πιθανό να απομακρύνθηκε από το αρχικό του σχέδιο μετά από πιέσεις από την επιχειρηματική κοινότητα, αλλά δεν υπάρχει καμία υπόσχεση ότι θα προβεί σε ανάλογες παραχωρήσεις στο μέλλον.
Και, προς το παρόν, οι διπλωματικές σχέσεις μεταξύ του Ισραήλ και της Τουρκίας δεν δείχνουν σημάδια βελτίωσης, με εξαίρεση το αμοιβαίο συμφέρον τους να διατηρήσουν την πολιτική από το να παρέμβει στις επιχειρήσεις. Η ανοικοδόμηση των ισραηλινο-τουρκικών διπλωματικών σχέσεων στα επίπεδα συνεργασίας της δεκαετίας του 1990, δεν θα είναι εφικτή αν δεν επιτευχθεί συμφιλίωση στο Παλαιστινιακό μέτωπο. Οι επιθέσεις στη Γάζα το 2009 και το 2014, μαζί με τους θανάτους των εννέα Τούρκων ακτιβιστών στο Mavi Marmara, ενίσχυσε την τουρκική συμπάθεια προς τους Παλαιστίνιους. Ψυχραινόμενο από την προθυμία του Ερντογάν να καταφεύγει σε αντι-Ισραηλινή ρητορική για το εγχώριο πολιτικό κέρδος, λίγα έχουν επιτευχθεί από το 2009 για να προωθηθεί ο διπλωματικός διάλογος μεταξύ Άγκυρας και Ιερουσαλήμ.
Όμως, οι οικονομικές προοπτικές για τη Μέση Ανατολή παραμένουν ζοφερές, το οποίο καθιστά τουλάχιστον την βιώσιμη εμπορική ειρήνη μεταξύ του Ισραήλ και της Τουρκίας εύλογη. Τελικά, η αμοιβαία εμπιστοσύνη σφυρηλατημένη από τις εμπορικές σχέσεις θα μπορούσε να βοηθήσει και τις δύο χώρες να βρουν την οικονομική και πολιτική βάση σε μια ταραχώδη περιοχή, να ανοίξουν την πόρτα για το μέλλον της ειρήνης στην ισραηλινο-παλαιστινιακή κρίση, και να δώσει στην Άγκυρα μια ευκαιρία να αντιμετωπίσει τις περιφερειακές προκλήσεις ασφάλειας.
Πρώτη δημοσίευση: 6/5/2015
Πηγή: https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2015-05-06/turkey-tel-aviv
