“Η Τουρκία έχει φιλοδοξίες Rolls Royce και προδιαγραφές Rover” αναφέρεται χαρακτηριστικά σε αμερικανικό διπλωματικό τηλεγράφημα, χρονολογούμενο από το 2010, το οποίο διέρρευσε μέσω Wikileaks.Τα σκάνδαλα διαφθοράς που συγκλονίζουν τις ημέρες αυτές τον δημόσιο βίο της Τουρκίας αναλύονται συνήθως υπό το πρίσμα των αντιπαραθέσεων στους κόλπους του πολιτικού Ισλάμ (Gulen εναντίον Erdogan) ή των γεωπολιτικών ισορροπιών (σχέσεις με τις ΗΠΑ, το Ιράν, το Ισραήλ). Ωστόσο, πάνω από όλα φωτίζουν τις αδυναμίες της τουρκικής οικονομίας.
Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι υποθέσεις που ερευνούν οι τουρκικές εισαγγελικές αρχές αφορούν αφενός καταγγελίες δωροδοκίας στο υπουργείο Περιβάλλοντος και τον Δήμο Fatih Κωνσταντινουπόλεως για κατασκευαστικά έργα και αφετέρου τις συναλλαγές με το Ιράν σε χρυσό μέσω της κρατικής τράπεζας Halkbank και του πολυπράγμονος Ιρανο-αζέρου νεαρού “επιχειρηματία” Reza Zarrab. Αποκαλύπτουν δηλαδή αντιστοίχως την ασφυκτική κυριαρχία του κατασκευαστικού τομέα στο τουρκικό μοντέλο ανάπτυξης και το πάγιο πρόβλημα του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών της γειτονικής χώρας. Με την υπενθύμιση, σε κάθε περίπτωση, του καταλυτικού για κάθε οικονομική δραστηριότητα ρόλου της “διασύνδεσης” με την κυβερνητική εξουσία.
Ο οικονομολόγος και αρθρογράφος της Hurriyet, Emre Deliveli δηλώνει ότι κανένας από τους συναδέλφους του δεν εκπλήσσεται πραγματικά από τις εξελίξεις – ιδίως σε ό,τι αφορά τον ρόλο των κατασκευών. Οι γερανοί που σημαδεύουν απ΄ άκρου εις άκρον τον ορίζοντα της Κωνσταντινούπολης και οι διαφημίσεις ακινήτων στα μέσα ενημέρωσης υπενθυμίζουν τον κατασκευαστικό οργασμό που αποτελεί την κυριότερη πηγή υπερηφάνειας των κυβερνώντων (και υπήρξε η θρυαλλίδα της οργής των αντικυβερνητικών διαδηλωτών του καλοκαιριού). Όμως η τουρκική “στεγαστική φούσκα” είναι ιδιόμορφη: δεν συνοδεύεται από αχαλίνωτη αύξηση των τιμών (κατά την κεντρική τράπεζα, ο δείκτης τιμών ακινήτων αυξήθηκε κατά 23%, από το 2010 μέχρι τον περασμένο Μάρτιο, και ο πληθωρισμός κατά 17%), ούτε μεταφράζεται σε μερίδιο των κατασκευών στο ΑΕΠ πολύ μεγαλύτερο από άλλων χωρών.
Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μία “πυραμίδα” που θα συνεχίσει να τροφοδοτείται όσο ακόμη υπάρχει ζήτηση για την αδιάκοπη προσφορά και όσο ακόμη η διπλή έκθεση του χρηματοπιστωτικού συστήματος (αφενός προς τους κατασκευαστές, συχνά σε ξένο συνάλλαγμα, για όλο και μεγαλύτερα έργα, προτού αποσβέσουν τα προηγούμενα, και αφετέρου προς τους αγοραστές των ακινήτων) δεν θα προσκρούσει σε περαιτέρω υποτίμηση της λίρας.
Η επιμονή του Erdogan σε μία πολιτική χαμηλών επιτοκίων διατηρεί την αγορά στέγης στην πρώτη θέση των αποταμιευτικών επιλογών των Τούρκων πολιτών, ενώ η έστω και λελογισμένη αύξηση των τιμών δημιουργεί αίσθηση πλούτου. Το όνειρο του Τούρκου πρωθυπουργού είναι να δημιουργήσει μια νέα μεσαία τάξη ιδιοκτητών και η Υπηρεσία Οικιστικής Ανάπτυξης (TOKI) είναι “το όργανό του επί της Γης”, συμπληρώνει ο Deliveli. Προς το παρόν, αυτό που έχει δημιουργηθεί είναι μια νέα κατασκευαστική ελίτ (με δυσανάλογα μεγάλη παρουσία και σε θέσεις τοπικών αιρετών αρχόντων), η οποία κερδοφορεί από τις αλλαγές χρήσης γης που εξασφαλίζουν οι πολιτικές της διασυνδέσεις...
Το ότι στην Τουρκία η “στεγαστική φούσκα” έχει, σε αντίθεση με άλλες ομοιοπαθείς χώρες, την ενεργό σύμπραξη του κρατικού τομέα, δεν είναι μόνο πηγή διαφθοράς. Είναι και αναπτυξιακό πρόβλημα, στον βαθμό που υπονομεύει τον ρόλο της μεταποίησης, η οποία και οδήγησε αρχικά την γείτονα σε μονοπάτια ευημερίας που έως τότε δεν γνώριζε. Ο Deliveli υποστηρίζει ότι οι κατασκευές αποτελούν την “Τουρκική κατάρα”, όπως η ανακάλυψη πετρελαίου στην Βόρεια Θάλασσα αποτέλεσε την “Ολλανδική κατάρα”, ενισχύοντας το ειδικό βάρος των μη εμπορεύσιμων αγαθών και υπηρεσιών στο εσωτερικό της οικονομίας.
Όμως πετρέλαιο η Τουρκία δεν παράγει. Αντίθετα, οι όλο και μεγαλύτερες ενεργειακές της ανάγκες, σε συνδυασμό με την αύξηση της ζήτησης για εισαγόμενα αγαθά (την ώρα που η εγχώρια μεταποίηση χάνει έδαφος λόγω της ανατίμησης της πραγματικής ισοτιμίας της λίρας) απειλούν με εκτροχιασμό το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών. Είναι αυτός ο λόγος που η Halkbank μετατράπηκε σε κόμβο συναλλαγών με το Ιράν σε χρυσό (όχι μόνο για την Τουρκία, αλλά και για τρίτες χώρες όπως η Ινδία και η Κίνα) και που ο Zarrab μπορούσε, ανενόχλητος από τις αρχές, να διασχίζει τα σύνορα με την πραμάτεια του καθώς το όφελος ήταν τριπλό: η πώληση ιρανικών υδρογονανθράκων συνεχιζόταν κατά παράκαμψη των διεθνών κυρώσεων σε βάρος της Τεχεράνης, οι κρατικοί αξιωματούχοι της Τουρκίας εξασφάλιζαν τις προμήθειές τους και, κυρίως, οι τουρκικές εξαγωγές (εν προκειμένω σε χρυσό) εμφανίζονταν διογκωμένες, εκπληρώνοντας τις επιθυμίες του Πρωθυπουργού.
