Η επιστημονική μάχη πίσω από την γεωπολιτική στην Αρκτική

Λεοπόλντ Λομπκόβσκι

Η Αρκτική έχει χαρακτηριστεί ως το νέο Ελντοράντο των φυσικών πόρων, και η Ρωσία θα παρουσιάσει στον ΟΗΕ νέα επιστημονικά επιχειρήματα, για να αποδείξει τα κυριαρχικά δικαιώματά της εκεί.

Σύμφωνα με τη Σύμβαση για το Δίκαιο της θάλασσας του 1982, οι χώρες μπορούν να επεκτείνουν το όριο της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) των 200 ναυτικών μιλίων, εφόσον αποδείξουν ότι τα διάφορα υποθαλάσσια υψώματα και ράχες που διεκδικούν έχουν σχέση με την ηπειρωτική χώρα. Ότι στην πραγματικότητα δηλαδή, αποτελούν τη φυσική συνέχεια της ηπείρου.
Αλλά και αυτό το όριο, έχει τους δικούς του περιορισμούς. Η αύξηση του ορίου δεν μπορεί να υπερβαίνει τα 150 μίλια. Δηλαδή, αν η Ρωσία αποδείξει ότι οι υποθαλάσσιες ράχες,
Λομονόσοφ και Μεντελέγιεφ που διεκδικεί, είναι η φυσική συνέχεια της ηπείρου, τότε μπορούμε να αυξήσουμε το εξωτερικό όριο της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδας κατά 150 ν.μ από τις γραμμές βάσης από τις οποίες μετράται το πλάτος της χωρικής θάλασσας. Όχι όμως περισσότερο.

Ωστόσο, υπάρχει εξαίρεση στη διάταξη αυτή, που επιτρέπει την υπέρβαση του εξωτερικού ορίου των 350 ν.μ. Για να ισχύσει όμως αυτή η οριοθέτηση, θα πρέπει να αποδείξουμε ότι η ίδια η ηπειρωτική πλάκα εισέρχεται στον Ωκεανό. Τότε, η Ρωσία θα μπορεί να «διευρυνθεί» όχι μόνο με τις υποθαλάσσιες οροσειρές, Λομονόσοφ και Μεντελέγιεφ, αλλά και στα μεταξύ των μεσοωκεάνειων ραχών, τη λεκάνη Ποντβόντνικοφ και τμήμα της λεκάνης Μακάροφ. Αν μπορέσουμε να πείσουμε τους αντιπάλους μας, και πρωτίστως τους αμερικανούς επιστήμονες, για τη θέση μας, θα μπορέσουμε να ξεπεράσουμε τον περιορισμό των 350 ν. μιλίων και να διεκδικήσουμε μια πολύ μεγάλη έκταση, που ξεπερνά το ένα εκατομμύριο τετραγωνικά χιλιόμετρα.

Το «όπλο» της Πληροφορικής

 Οι Αμερικανοί ισχυρίζονται ότι οι υποθαλάσσιες ράχες δεν αποτελούν τη φυσική συνέχεια της ηπείρου. Τα υψώματα, έχουν προκύψει με εντελώς ξεχωριστό τρόπο  –ανεξάρτητα- μέσα στον Ωκεανό. Πώς; Για παράδειγμα, με την ανάδυση του καυτού πετρώματος σε «στήλες» μέσα από τον μανδύα της γης, όπως όταν εκτοξεύεται το μάγμα από τα ηφαίστεια. Φυσικά, ο βέλτιστος τρόπος αξιολόγησης του ενός ή του άλλου σεναρίου, θα ήταν αν μπορούσαμε να συγκρίνουμε  δεδομένα σχετικά με τη σύνθεση της ύλης της ηπείρου και των υποθαλάσσιων αυτών υψωμάτων. Αλλά για να γίνει σωστά αυτό, θα πρέπει να προβούμε σε περίπλοκες και κοστοβόρες εργασίες, όπως για παράδειγμα, η εκτέλεση εργασιών διάνοιξης του πυθμένα σε βάθος πολλών χιλιομέτρων. Σε τόσο μεγάλες δαπάνες, προς το παρόν, κανείς δεν θέλει να προχωρήσει.

Όσον αφορά στις πολύ φθηνότερες γεωλογικές και γεωφυσικές έρευνες, τα αποτελέσματα των μελετών μπορεί να εξηγηθούν με διττό τρόπο. Και μπορούν εύκολα να αμφισβητηθούν. Σε μια τέτοια περίπτωση, ένας αποτελεσματικός τρόπος στη «μάχη» με τους αντιπάλους, είναι η επιστήμη της «κυβερνητικής». Η δημιουργία ενός ρεαλιστικού μοντέλου της γεωλογικής εξέλιξης της περιοχής της Αρκτικής, το οποίο να εξηγεί το πώς δημιουργήθηκε και εξελίχθηκε η παγωμένη ήπειρος, για παράδειγμα, τα τελευταία 150 εκατομμύρια χρόνια. Το μοντέλο παρουσιάζει ποιά τμήματα του φλοιού και πώς «έφτασαν» στην πολική περιοχή και πως  έγινε η μετακίνηση της λιθόσφαιρας. Επίσης, που οι λιθοσφαιρικές πλάκες αποκλίνουν η μία απ’ την άλλη και που, αντίθετα, οι τεκτονικές πλάκες συγκλίνουν.

Η επιστήμη, «εργαλείο» της διπλωματίας

Το 2010, με πρωτοβουλία του ακαδημαϊκού Ν.Λαβερόφ, η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία για τη χρήση του υπεδάφους, «Rosnedra», πρότεινε στη Ρωσική Ακαδημία Επιστημών την ενεργό συμμετοχή της στη διαδικασία της προετοιμασίας του φακέλου της Ρωσίας προς την Επιτροπή του ΟΗΕ για τα όρια της υφαλοκρηπίδας. Στο πλαίσιο της συνεργασίας, οι ερευνητές της ΡΑΕ έπρεπε να δημιουργήσουν το μοντέλο της γεωλογικής εξέλιξης της περιοχής της Αρκτικής.Το μοντέλο δείχνει ότι 150 εκατομμύρια χρόνια πριν, στις πολικές περιοχές της Γης υπήρχε η ήπειρος Arctida, η οποία εκτείνονταν μεταξύ της Βόρειας Αμερικής και της Ευρασίας. Η Arctida στη συνέχεια, άρχισε να διασπάται και το ανατολικό τμήμα της, που περιελάμβανε τα ηπειρωτικά τεμάχη της Αλάσκας, της Τσουκότκα και τα νησιά Νοβοσιμπίρσκ. Ετσι, αποσπάστηκε από το καναδικό τμήμα και η πλάκα, περιστρεφόμενη αριστερόστροφα, άρχισε να πλησιάζει τη Σιβηρία, με την οποία τελικά συγκρούστηκε, ‘κλείνοντας’ τον Νότιο-Ανιούσκι Ωκεανό. Σαν αποτέλεσμα, στη θέση του «αποκολλημένου» ανατολικού κομματιού της Arctida στο διάστημα από 150 έως 120 εκατομμύρια χρόνια πριν, σχηματίστηκε η καναδική λεκάνη.

Αλλά η ιστορία της διάσπασης της Arctida δεν τελειώνει εκεί. Το κύριο «σώμα» της, ή μάλλον η λιθόσφαιρα στο κεντρικό και δυτικό τμήμα της ηπείρου, άρχισε να απλώνεται προς τα δυτικά – βορειοδυτικά. Αυτή η διαδικασία συνεχίζεται μέχρι και τις δικές μας μέρες. Σαν αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης, από την αρχαία Arctida έμεινε μόνο το κεντρικό της τμήμα, το οποίο είναι σαν ένα είδος γέφυρας μεταξύ της Βόρειας Αμερικής και της Ευρασίας. Η «γεωλογική γέφυρα», αποτελείται από την υποθαλάσσια ράχη Λομονόσοφ, τα υψώματα Μεντελέγιεφ και Άλφα και τις λεκάνες Ποντβόντνικοφ και Μακάροφ, που βρίσκονται ανάμεσά τους.

Η τεκτονική των πλακών

Το ρωσικό μοντέλο βασίζεται σε μια τεράστια ποσότητα γεωλογικών και γεωφυσικών δεδομένων που αποκτήθηκαν κατά τη διάρκεια πολυετών ερευνών που διεξήγαγαν στην Αρκτική, ρώσοι και ξένοι επιστήμονες. Στην αρχή, έπρεπε να κατανοηθεί ο μηχανισμός που ελέγχει την κίνηση των τεκτονικών (λιθοσφαιρικών) πλακών και των «μπλοκ» του φλοιού της Γης στην περιοχή της Αρκτικής.

Εδώ, το βασικότερο ρόλο διαδραμάτισαν τα δεδομένα της σεισμικής τομογραφίας της Γης. Με βάση όλα τα ανωτέρω, κατασκευάστηκε το μοντέλο της γεωλογικής εξέλιξης της περιοχής. Η πλάκα του Ειρηνικού βυθίζεται στο μανδύα. Το υλικό της πλάκας σταδιακά λιώνει, και, έχοντας φτάσει σε βάθος περίπου 670 χιλιομέτρων, ρέει οριζόντια και ολισθαίνει αρκετά κάτω από την ήπειρο. Στη συνέχεια, η ύλη ανυψώνεται και ρέει αντίστροφα, προς τον Ειρηνικό Ωκεανό, δημιουργώντας τα λεγόμενα θερμικά ρεύματα μεταφοράς (convection cells) στον μανδύα.

Ο μηχανισμός αυτός της κίνησης στο εσωτερικό της γήϊνης μάζας, είναι ο πρωτογενής παράγοντας της ύπαρξης της τεκτονικής των πλακών και της μακράς ιστορίας της κίνησης και των μεταβολών του στερεού φλοιού του πλανήτη. Λόγω αυτών των μεταφορικών ρευμάτων, αποκολλήθηκε το ανατολικό τμήμα της Arctida από την βορειοαμερικανική ήπειρο πριν από περίπου 150 εκατομμύρια χρόνια. Όταν το ίδιο τμήμα ολίσθησε προς τη Σιβηρία, το ρεύμα δεν αποσβέστηκε, αλλά άλλαξε κατεύθυνση. Στην αρχή, «τράβηξε» την Arctida σε κατεύθυνση που οδήγησε στο διαχωρισμό της ράχης Λομονόσοφ από τη θάλασσα του Μπάρεντς και τη δημιουργία, 50 εκατομμύρια χρόνια πριν, της Ευρασιατικής ωκεάνιας λεκάνης.

Σαν αποτέλεσμα των τεκτονικών γεγονότων στο κεντρικό τμήμα του Αρκτικού Ωκεανού, έχει σχηματιστεί ένα μεγάλο τμήμα –υπολειμματικό της αρχαίας ηπείρου Arctida- με τη μορφή μιας υποβρύχιας τεκτονικής γέφυρας, που συμπεριλαμβάνει τις ράχες Λομονόσοφ, Μεντελέγιεφ και Άλφα και τις υποθαλάσσιες λεκάνες Ποντβόντνικοφ και Μακάροφ. Η γέφυρα που διέρχεται από το Βόρειο Πόλο, συνδέει τα ηπειρωτικά περιθώρια της Ευρασίας και της Βόρειας Αμερικής. Αυτή είναι εν συντομία, η επιστημονική τεκμηρίωση για τη σημαντική επέκταση της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδας της Ρωσίας στην Αρκτική.

Οι ωφελημένοι

Το μοντέλο αυτό δουλεύει υπέρ της Ρωσίας, του Καναδά και της Δανίας. Σε αυτή την περίπτωση οι τρεις χώρες είναι στρατηγικοί σύμμαχοι. Το πώς θα αντιδράσουν οι άλλοι παίκτες, είναι δύσκολο να προβλεφθεί. Κατά πάσα πιθανότητα, οι υπόλοιπες χώρες δεν θα το στηρίξουν. Τις ίδιες, δεν τις συμφέρει η αλλαγή του status quo με την επακόλουθη διαίρεση της Αρκτικής από τα κράτη που συνορεύουν με την βόρεια παγωμένη ήπειρο.Στην πραγματικότητα, η εξέταση της εξέλιξης της Αρκτικής μέσα από το ρωσικό μοντέλο, θα πρέπει να είναι στόχος όλης της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας. Και επί της ουσίας, αυτή είναι που θα έχει τον τελευταίο λόγο. Η Ρωσία, ετοιμάζεται να υποβάλει μέσα στο 2014 τη σχετική αίτηση στην Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα όρια της υφαλοκρηπίδας.