Το γεγονός ότι Μέρκελ, Σόιμπλε, Τσίπρας
και Βαρουφάκης συγκαταλέγονται από τα περισσότερα ευρωπαϊκά μίντια
μεγάλης επιρροής στο Top 10 των Ευρωπαίων πολιτικών που άφησαν το θετικό
ή αρνητικό ίχνος τους στο 2015, είναι κάτι που δεν ξαφνιάζει κανέναν.
Αλλωστε δεν πρόκειται για αξιολόγηση, αλλά για απλή αποτύπωση των
τετελεσμένων. Γεγονός είναι ότι η χρονιά που πέρασε σφραγίστηκε από μια
υπαρξιακών διαστάσεων κρίση της Ευρωζώνης, με επίκεντρο την Ελλάδα.
Καθώς αποχαιρετάμε αυτόν τον περιπετειώδη χρόνο, η ατμόσφαιρα που περιβάλλει την Ε.Ε. δεν έχει τον απειλητικό ηλεκτρισμό του περασμένου Ιουλίου. Το ελληνικό πρόβλημα έχει προς το παρόν διευθετηθεί, αν όχι για τους ίδιους τους Ελληνες, πάντως για τους δανειστές τους. Από την Πρωτοχρονιά του 2016 ισχύουν οι νέοι ευρωπαϊκοί κανόνες τραπεζικής εποπτείας, στον δρόμο για μια τραπεζική ένωση, που ελπίζεται ότι θα σταθεροποιήσει κάπως το εγγενώς ασταθές οικοδόμημα της Ευρωζώνης. Μέσα στον χρόνο που μόλις άρχισε αναμένεται να ξεκινήσουν οι διαβουλεύσεις για τη μετατροπή της νομισματικής ένωσης σε πραγματική οικονομική ένωση, βάσει της ήδη κατατεθειμένης έκθεσης των προέδρων των πέντε κυριότερων ευρωπαϊκών θεσμών.
Στους γυάλινους πύργους των Βρυξελλών είναι αρκετοί εκείνοι που πιστεύουν, με βάση όλα τα παραπάνω, ότι τα χειρότερα έχουν περάσει. Δεν χρειάζεται, ωστόσο, να ζει κανείς στην Αθήνα για να διατηρεί ισχυρούς λόγους αμφιβολίας. Η συνέργεια οικονομικής, πολιτικής και γεωπολιτικής αστάθειας στην Ε.Ε. και δίπλα από τα σύνορά της προοιωνίζεται πολλαπλές προκλήσεις, ίσως περισσότερο βραδυφλεγείς, αλλά όχι λιγότερο επικίνδυνες από την κρίση χρέους που έπληξε τον μεσογειακό Νότο.
Δαίμονες
Στο οικονομικό πεδίο, η όποια ανάπτυξη παραμένει αναιμική, στα όρια του 1% έως 1,5%, και η μαζική ανεργία γίνεται ενδημικό φαινόμενο. Αντί για το τέρας του υψηλού πληθωρισμού, Βερολίνο και Βρυξέλλες αδυνατούν σήμερα να αντιμετωπίσουν τον δαίμονα του σχεδόν μηδενικού πληθωρισμού, που λειτουργεί ως τροχοπέδη στην ανάπτυξη. Τα πιο σοβαρά οικονομικά περιοδικά προειδοποιούν μονότονα, όσο και μάταια, για τον κίνδυνο να αιχμαλωτιστεί η Ευρώπη σε μια δεκαετία στασιμο-αποπληθωρισμού, κατά το πρότυπο της Ιαπωνίας. Το πολυδιαφημισμένο πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης του Μάριο Ντράγκι αποδείχθηκε ελάχιστα αποτελεσματικό, κάτι που θα έπρεπε να είναι απολύτως προβλέψιμο: Ενα πρόγραμμα που εφαρμόζεται αναλογικά με το απόλυτο μέγεθος κάθε εθνικής οικονομίας, με αποτέλεσμα η Γερμανία να εισπράττει το 27% και η Πορτογαλία ή (αύριο) η Ελλάδα μόλις το 2,5%, είναι φως φανάρι ότι βοηθά όσους... δεν έχουν ανάγκη και καταδικάζει στη μοίρα τους όσους ασφυκτιούν.
Στο μεταξύ, οι ανισότητες στο εσωτερικό της Ε.Ε. αποκτούν άλλη ποιότητα, καθώς πλάι στο παραδοσιακό ρήγμα μεταξύ Βορρά - Νότου αναπτύσσεται ένα νέο ρήγμα μέσα στον ίδιο τον γαλλογερμανικό πυρήνα της Ενωσης. Η Γερμανία μπορεί (ακόμη) να επαίρεται για τον ισοσκελισμένο προϋπολογισμό της και για ένα διαρκώς μειούμενο χρέος που βρίσκεται σήμερα στο 70% του ΑΕΠ. Αντίθετα, η Γαλλία βλέπει το δικό της χρέος να πλησιάζει το 100% και το έλλειμμα να φτάνει το 4%, πάνω από τα όρια του συμφώνου σταθερότητας.
Αβεβαιότητα
Πολύ βαρύτερα σύννεφα πολιτικής αβεβαιότητας συσσωρεύτηκαν, διαρκούντος του 2015, στον μεσογειακό Νότο. Πέραν της Ελλάδας με τις γνωστές περιπέτειες και τους εξίσου γνωστούς ανοιχτούς λογαριασμούς για το 2016, η Πορτογαλία περιδινείται στην πολιτική αστάθεια. Η κυβέρνηση μειοψηφίας των Σοσιαλιστών αναδείχθηκε χάρη στην ψήφο ανοχής δύο κομμάτων της ριζοσπαστικής Αριστεράς και αναγκάζεται να περνάει κρίσιμα νομοσχέδια με τη στήριξη της... Δεξιάς! Ακυβέρνητο σκάφος θυμίζει, μετά τις εκλογές της 20ής Δεκεμβρίου, η Ισπανία, η χώρα με την τέταρτη οικονομία της Ευρωζώνης. Τόσο το ενδεχόμενο κυβέρνησης μειοψηφίας της Δεξιάς, όσο και εκείνο της κυβέρνησης συνεργασίας Σοσιαλιστών - Αριστεράς, φαίνονται για την ώρα εξαιρετικά δύσκολο να υλοποιηθούν.
Με αυτούς τους όρους, μια φυγή της Ευρώπης προς τα εμπρός, μέσω της αναθεώρησης των ευρωπαϊκών συνθηκών σε ομοσπονδιακή κατεύθυνση, αποτελεί, για την ώρα, μόνο σχέδιο επί χάρτου. Αλλωστε, αν υπάρχει ένας μεγάλος νικητής σε πανευρωπαϊκή κλίμακα το 2015, αυτός ήταν όχι το ομοσπονδιακό πνεύμα, αλλά ο εθνικισμός στις χίλιες δυο εκδοχές του. Εκφράσεις αυτού του φαινομένου αποτελούν οι εντυπωσιακές επιτυχίες εθνικιστικών και ξενοφοβικών κομμάτων σε σειρά ευρωπαϊκών χωρών μέσα στο 2015, όπως και τα καινούργια τείχη που υψώνονται απέναντι στους πρόσφυγες, απειλώντας να οδηγήσουν σε διάλυση τη ζώνη Σένγκεν, έναν από τους βασικούς πυλώνες του ευρωπαϊκού οικοδομήματος.
Η συνισταμένη όλων αυτών των φυγόκεντρων δυνάμεων είναι να καθηλωθούν στο νεκρό σημείο τα φιλόδοξα εγχειρήματα για «περισσότερη Ευρώπη». Το σχέδιο των πέντε προέδρων σιωπηρά μπήκε στο συρτάρι για να μην ερεθίσει τους Βρετανούς ψηφοφόρους που θα κληθούν να αποφασίσουν, είτε το 2016 είτε το 2017, αν θέλουν να μείνει η ισχυρή χώρα τους στην Ε.Ε. ή όχι. Αλλά ακόμη και το σχέδιο της τραπεζικής ένωσης έχει μείνει μετέωρο, καθώς η Γερμανία δεν δέχεται, επί του παρόντος, τη δημιουργία κοινού αποθεματικού κεφαλαίου, που θα έδινε δύναμη και αξιοπιστία στο όλο εγχείρημα.
Πραγματικότητα
Το χειρότερο είναι ότι, αντί για τις «Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης», που ορισμένοι εξακολουθούν να ονειρεύονται ξύπνιοι, αυτό που διαμορφώνεται βαθμιαία –όχι ως αποτέλεσμα κάποιου συγκεκριμένου σχεδίου, αλλά ως συνισταμένη αντικρουόμενων θελήσεων– είναι η πολύ λιγότερο ρομαντική πραγματικότητα μιας «Ευρώπης α λα καρτ». Αίφνης η Γερμανία μπορεί να κουνάει αυστηρά το δάχτυλο για τη τήρηση των κοινών ευρωπαϊκών κανόνων σε όλους τους «απείθαρχους» εταίρους της, αλλά διατηρεί για τον εαυτό της το δικαίωμα να αυτοεξαιρείται από τις ευρωπαϊκές κυρώσεις έναντι της Ρωσίας, διπλασιάζοντας τη χωρητικότητα του αγωγού φυσικού αερίου, γεγονός που προκάλεσε τη δίκαιη έκρηξη οργής του Ιταλού πρωθυπουργού Ματέο Ρέντσι. Η Βρετανία, πάλι, μπορεί να εξασφαλίσει –απ’ ό,τι λένε οι πληροφορίες– εξαίρεση από τους ευρωπαϊκούς κανόνες και να μην προσφέρει σειρά κοινωνικών υπηρεσιών και επιδομάτων σε πολίτες άλλων, θεωρητικά ισότιμων, χωρών-μελών της Ενωσης στην οποία εξακολουθεί να ανήκει. Αλλά και η Γαλλία βρίσκει αφορμή τις τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι για να αυτοεξαιρεθεί από τις υποχρεώσεις του συμφώνου σταθερότητας για το έλλειμμα και τον κρατικό προϋπολογισμό της.
Σ’ ένα γνωστό μύθο του Λαφοντέν, η συνέλευση των ζώων απαλλάσσει από οποιαδήποτε υποψία για έγκλημα που προκάλεσε την οργή των θεών το λιοντάρι, την τίγρη και τον ελέφαντα, για να καταδικάσει τον φτωχό γάιδαρο που είχε φάει λίγη ρόκα από την αυλή του μοναστηριού για να ζήσει. «Η δύναμη του καθενός ορίζει το δίκιο», ήταν το ηθικό δίδαγμα του Λαφοντέν. Στη σημερινή Ευρώπη τα πράγματα δεν φαίνονται και πολύ διαφορετικά. Το τι προοιωνίζεται αυτή η πραγματικότητα για το μέλλον της Ε.Ε. θα το δούμε στο μέλλον. Εν μέρει, ίσως και μέσα στο 2016.
Μετά το Grexit, απειλεί το Brexit
Αν στη διάρκεια του 2015, ή τουλάχιστον μέχρι τις 13 Ιουλίου, η Ε.Ε. χρειάστηκε να αναμετρηθεί με την απειλή του Grexit, τη χρονιά που μόλις ξεκίνησε θα αναγκασθεί να αντιμετωπίσει έναν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο, εκείνον του Brexit. Από τις αρχές Δεκεμβρίου, βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα στη βρετανική κυβέρνηση και στις ευρωπαϊκές αρχές με αντικείμενο τις αλλαγές των ευρωπαϊκών συνθηκών που ζητάει ο Συντηρητικός Ντ. Κάμερον ώστε να εισηγηθεί την παραμονή της χώρας του στην Ενωση, ενόψει του δημοψηφίσματος που, όπως έχει δεσμευτεί, θα διεξαχθεί το αργότερο έως το τέλος του 2017.
Πληροφορίες του βρετανικού Τύπου αναφέρουν ότι είναι πολύ πιθανό ο Κάμερον να πραγματοποιήσει, τελικά, το δημοψήφισμα πολύ νωρίτερα από την καταληκτική ημερομηνία, ενδεχομένως και τον Ιούνιο του 2016. Κάτι τέτοιο θα συμβεί, πάντα σύμφωνα με τα ίδια ρεπορτάζ, εφόσον οι Ευρωπαίοι δεχθούν τη δυνατότητα εξαίρεσης, υπό προϋποθέσεις, υπηκόων άλλων χωρών-μελών της Ενωσης που εγκαθίστανται στη Βρετανία από τις κοινωνικές παροχές που απολαμβάνουν οι Βρετανοί εργαζόμενοι. Μια παρόμοια ρύθμιση, σε συνδυασμό με κάποιες άλλες, θα επιτρέψουν στον Κάμερον να κάνει καμπάνια υπέρ του «Ναι» στο κρίσιμο δημοψήφισμα. Η τελευταία δημοσκόπηση του 2015 έφερε το «Οχι» να προηγείται του «Ναι» με ποσοστό 48% έναντι 37%, αλλά αυτό ουδόλως προδικάζει το τελικό αποτέλεσμα.
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η μάχη θα είναι δύσκολη για τον Κάμερον. Εάν, όπως ευρέως αναμένεται, στρατευθεί υπέρ του «Ναι» είναι πολύ πιθανό να κερδίσει το δημοψήφισμα, με τίμημα να προκαλέσει σχίσμα στο εσωτερικό του κόμματός του, των Συντηρητικών, προβεβλημένα στελέχη των οποίων θα θεωρήσουν «προδοσία» την υποχώρησή του.
Καθώς αποχαιρετάμε αυτόν τον περιπετειώδη χρόνο, η ατμόσφαιρα που περιβάλλει την Ε.Ε. δεν έχει τον απειλητικό ηλεκτρισμό του περασμένου Ιουλίου. Το ελληνικό πρόβλημα έχει προς το παρόν διευθετηθεί, αν όχι για τους ίδιους τους Ελληνες, πάντως για τους δανειστές τους. Από την Πρωτοχρονιά του 2016 ισχύουν οι νέοι ευρωπαϊκοί κανόνες τραπεζικής εποπτείας, στον δρόμο για μια τραπεζική ένωση, που ελπίζεται ότι θα σταθεροποιήσει κάπως το εγγενώς ασταθές οικοδόμημα της Ευρωζώνης. Μέσα στον χρόνο που μόλις άρχισε αναμένεται να ξεκινήσουν οι διαβουλεύσεις για τη μετατροπή της νομισματικής ένωσης σε πραγματική οικονομική ένωση, βάσει της ήδη κατατεθειμένης έκθεσης των προέδρων των πέντε κυριότερων ευρωπαϊκών θεσμών.
Στους γυάλινους πύργους των Βρυξελλών είναι αρκετοί εκείνοι που πιστεύουν, με βάση όλα τα παραπάνω, ότι τα χειρότερα έχουν περάσει. Δεν χρειάζεται, ωστόσο, να ζει κανείς στην Αθήνα για να διατηρεί ισχυρούς λόγους αμφιβολίας. Η συνέργεια οικονομικής, πολιτικής και γεωπολιτικής αστάθειας στην Ε.Ε. και δίπλα από τα σύνορά της προοιωνίζεται πολλαπλές προκλήσεις, ίσως περισσότερο βραδυφλεγείς, αλλά όχι λιγότερο επικίνδυνες από την κρίση χρέους που έπληξε τον μεσογειακό Νότο.
Δαίμονες
Στο οικονομικό πεδίο, η όποια ανάπτυξη παραμένει αναιμική, στα όρια του 1% έως 1,5%, και η μαζική ανεργία γίνεται ενδημικό φαινόμενο. Αντί για το τέρας του υψηλού πληθωρισμού, Βερολίνο και Βρυξέλλες αδυνατούν σήμερα να αντιμετωπίσουν τον δαίμονα του σχεδόν μηδενικού πληθωρισμού, που λειτουργεί ως τροχοπέδη στην ανάπτυξη. Τα πιο σοβαρά οικονομικά περιοδικά προειδοποιούν μονότονα, όσο και μάταια, για τον κίνδυνο να αιχμαλωτιστεί η Ευρώπη σε μια δεκαετία στασιμο-αποπληθωρισμού, κατά το πρότυπο της Ιαπωνίας. Το πολυδιαφημισμένο πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης του Μάριο Ντράγκι αποδείχθηκε ελάχιστα αποτελεσματικό, κάτι που θα έπρεπε να είναι απολύτως προβλέψιμο: Ενα πρόγραμμα που εφαρμόζεται αναλογικά με το απόλυτο μέγεθος κάθε εθνικής οικονομίας, με αποτέλεσμα η Γερμανία να εισπράττει το 27% και η Πορτογαλία ή (αύριο) η Ελλάδα μόλις το 2,5%, είναι φως φανάρι ότι βοηθά όσους... δεν έχουν ανάγκη και καταδικάζει στη μοίρα τους όσους ασφυκτιούν.
Στο μεταξύ, οι ανισότητες στο εσωτερικό της Ε.Ε. αποκτούν άλλη ποιότητα, καθώς πλάι στο παραδοσιακό ρήγμα μεταξύ Βορρά - Νότου αναπτύσσεται ένα νέο ρήγμα μέσα στον ίδιο τον γαλλογερμανικό πυρήνα της Ενωσης. Η Γερμανία μπορεί (ακόμη) να επαίρεται για τον ισοσκελισμένο προϋπολογισμό της και για ένα διαρκώς μειούμενο χρέος που βρίσκεται σήμερα στο 70% του ΑΕΠ. Αντίθετα, η Γαλλία βλέπει το δικό της χρέος να πλησιάζει το 100% και το έλλειμμα να φτάνει το 4%, πάνω από τα όρια του συμφώνου σταθερότητας.
Αβεβαιότητα
Πολύ βαρύτερα σύννεφα πολιτικής αβεβαιότητας συσσωρεύτηκαν, διαρκούντος του 2015, στον μεσογειακό Νότο. Πέραν της Ελλάδας με τις γνωστές περιπέτειες και τους εξίσου γνωστούς ανοιχτούς λογαριασμούς για το 2016, η Πορτογαλία περιδινείται στην πολιτική αστάθεια. Η κυβέρνηση μειοψηφίας των Σοσιαλιστών αναδείχθηκε χάρη στην ψήφο ανοχής δύο κομμάτων της ριζοσπαστικής Αριστεράς και αναγκάζεται να περνάει κρίσιμα νομοσχέδια με τη στήριξη της... Δεξιάς! Ακυβέρνητο σκάφος θυμίζει, μετά τις εκλογές της 20ής Δεκεμβρίου, η Ισπανία, η χώρα με την τέταρτη οικονομία της Ευρωζώνης. Τόσο το ενδεχόμενο κυβέρνησης μειοψηφίας της Δεξιάς, όσο και εκείνο της κυβέρνησης συνεργασίας Σοσιαλιστών - Αριστεράς, φαίνονται για την ώρα εξαιρετικά δύσκολο να υλοποιηθούν.
Με αυτούς τους όρους, μια φυγή της Ευρώπης προς τα εμπρός, μέσω της αναθεώρησης των ευρωπαϊκών συνθηκών σε ομοσπονδιακή κατεύθυνση, αποτελεί, για την ώρα, μόνο σχέδιο επί χάρτου. Αλλωστε, αν υπάρχει ένας μεγάλος νικητής σε πανευρωπαϊκή κλίμακα το 2015, αυτός ήταν όχι το ομοσπονδιακό πνεύμα, αλλά ο εθνικισμός στις χίλιες δυο εκδοχές του. Εκφράσεις αυτού του φαινομένου αποτελούν οι εντυπωσιακές επιτυχίες εθνικιστικών και ξενοφοβικών κομμάτων σε σειρά ευρωπαϊκών χωρών μέσα στο 2015, όπως και τα καινούργια τείχη που υψώνονται απέναντι στους πρόσφυγες, απειλώντας να οδηγήσουν σε διάλυση τη ζώνη Σένγκεν, έναν από τους βασικούς πυλώνες του ευρωπαϊκού οικοδομήματος.
Η συνισταμένη όλων αυτών των φυγόκεντρων δυνάμεων είναι να καθηλωθούν στο νεκρό σημείο τα φιλόδοξα εγχειρήματα για «περισσότερη Ευρώπη». Το σχέδιο των πέντε προέδρων σιωπηρά μπήκε στο συρτάρι για να μην ερεθίσει τους Βρετανούς ψηφοφόρους που θα κληθούν να αποφασίσουν, είτε το 2016 είτε το 2017, αν θέλουν να μείνει η ισχυρή χώρα τους στην Ε.Ε. ή όχι. Αλλά ακόμη και το σχέδιο της τραπεζικής ένωσης έχει μείνει μετέωρο, καθώς η Γερμανία δεν δέχεται, επί του παρόντος, τη δημιουργία κοινού αποθεματικού κεφαλαίου, που θα έδινε δύναμη και αξιοπιστία στο όλο εγχείρημα.
Πραγματικότητα
Το χειρότερο είναι ότι, αντί για τις «Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης», που ορισμένοι εξακολουθούν να ονειρεύονται ξύπνιοι, αυτό που διαμορφώνεται βαθμιαία –όχι ως αποτέλεσμα κάποιου συγκεκριμένου σχεδίου, αλλά ως συνισταμένη αντικρουόμενων θελήσεων– είναι η πολύ λιγότερο ρομαντική πραγματικότητα μιας «Ευρώπης α λα καρτ». Αίφνης η Γερμανία μπορεί να κουνάει αυστηρά το δάχτυλο για τη τήρηση των κοινών ευρωπαϊκών κανόνων σε όλους τους «απείθαρχους» εταίρους της, αλλά διατηρεί για τον εαυτό της το δικαίωμα να αυτοεξαιρείται από τις ευρωπαϊκές κυρώσεις έναντι της Ρωσίας, διπλασιάζοντας τη χωρητικότητα του αγωγού φυσικού αερίου, γεγονός που προκάλεσε τη δίκαιη έκρηξη οργής του Ιταλού πρωθυπουργού Ματέο Ρέντσι. Η Βρετανία, πάλι, μπορεί να εξασφαλίσει –απ’ ό,τι λένε οι πληροφορίες– εξαίρεση από τους ευρωπαϊκούς κανόνες και να μην προσφέρει σειρά κοινωνικών υπηρεσιών και επιδομάτων σε πολίτες άλλων, θεωρητικά ισότιμων, χωρών-μελών της Ενωσης στην οποία εξακολουθεί να ανήκει. Αλλά και η Γαλλία βρίσκει αφορμή τις τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι για να αυτοεξαιρεθεί από τις υποχρεώσεις του συμφώνου σταθερότητας για το έλλειμμα και τον κρατικό προϋπολογισμό της.
Σ’ ένα γνωστό μύθο του Λαφοντέν, η συνέλευση των ζώων απαλλάσσει από οποιαδήποτε υποψία για έγκλημα που προκάλεσε την οργή των θεών το λιοντάρι, την τίγρη και τον ελέφαντα, για να καταδικάσει τον φτωχό γάιδαρο που είχε φάει λίγη ρόκα από την αυλή του μοναστηριού για να ζήσει. «Η δύναμη του καθενός ορίζει το δίκιο», ήταν το ηθικό δίδαγμα του Λαφοντέν. Στη σημερινή Ευρώπη τα πράγματα δεν φαίνονται και πολύ διαφορετικά. Το τι προοιωνίζεται αυτή η πραγματικότητα για το μέλλον της Ε.Ε. θα το δούμε στο μέλλον. Εν μέρει, ίσως και μέσα στο 2016.
Μετά το Grexit, απειλεί το Brexit
Αν στη διάρκεια του 2015, ή τουλάχιστον μέχρι τις 13 Ιουλίου, η Ε.Ε. χρειάστηκε να αναμετρηθεί με την απειλή του Grexit, τη χρονιά που μόλις ξεκίνησε θα αναγκασθεί να αντιμετωπίσει έναν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο, εκείνον του Brexit. Από τις αρχές Δεκεμβρίου, βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα στη βρετανική κυβέρνηση και στις ευρωπαϊκές αρχές με αντικείμενο τις αλλαγές των ευρωπαϊκών συνθηκών που ζητάει ο Συντηρητικός Ντ. Κάμερον ώστε να εισηγηθεί την παραμονή της χώρας του στην Ενωση, ενόψει του δημοψηφίσματος που, όπως έχει δεσμευτεί, θα διεξαχθεί το αργότερο έως το τέλος του 2017.
Πληροφορίες του βρετανικού Τύπου αναφέρουν ότι είναι πολύ πιθανό ο Κάμερον να πραγματοποιήσει, τελικά, το δημοψήφισμα πολύ νωρίτερα από την καταληκτική ημερομηνία, ενδεχομένως και τον Ιούνιο του 2016. Κάτι τέτοιο θα συμβεί, πάντα σύμφωνα με τα ίδια ρεπορτάζ, εφόσον οι Ευρωπαίοι δεχθούν τη δυνατότητα εξαίρεσης, υπό προϋποθέσεις, υπηκόων άλλων χωρών-μελών της Ενωσης που εγκαθίστανται στη Βρετανία από τις κοινωνικές παροχές που απολαμβάνουν οι Βρετανοί εργαζόμενοι. Μια παρόμοια ρύθμιση, σε συνδυασμό με κάποιες άλλες, θα επιτρέψουν στον Κάμερον να κάνει καμπάνια υπέρ του «Ναι» στο κρίσιμο δημοψήφισμα. Η τελευταία δημοσκόπηση του 2015 έφερε το «Οχι» να προηγείται του «Ναι» με ποσοστό 48% έναντι 37%, αλλά αυτό ουδόλως προδικάζει το τελικό αποτέλεσμα.
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η μάχη θα είναι δύσκολη για τον Κάμερον. Εάν, όπως ευρέως αναμένεται, στρατευθεί υπέρ του «Ναι» είναι πολύ πιθανό να κερδίσει το δημοψήφισμα, με τίμημα να προκαλέσει σχίσμα στο εσωτερικό του κόμματός του, των Συντηρητικών, προβεβλημένα στελέχη των οποίων θα θεωρήσουν «προδοσία» την υποχώρησή του.
