Η αιχμηρή σάτιρα της γελοιογραφίας

Τα σατιρικά περιοδικά του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα στην Ευρώπη στόχευαν να πλήξουν με την οξεία ειρωνεία τους τις συνειδήσεις των προνομιούχων πολιτών και των μοναρχών. Αυτή η πρωτοφανής τότε μορφή κοινωνικής κριτικής δεν απέδωσε αρχικά τα αναμενόμενα, με τις περισσότερες εκδόσεις να εξαφανίζονται μετά τα πρώτα τρία-τέσσερα τεύχη.Το πρώτο σατιρικό φύλλο με ευρεία απήχηση στους πολίτες ήταν το περιοδικό Le Caricature, που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1830 και συνδύαζε ένα μείγμα γελοιογραφιών, εικονογραφημένων ιστοριών και καυστικών κειμένων, τυπωμένων σε φθηνό χαρτί εφημερίδας. Εκδότης του ήταν ο Σαρλ Φιλιπόν, ένας ανήσυχος έμπορος χρωματιστού χαρτιού, σκιτσογράφος και συνεργάτης μιας καλλιτεχνικής γκαλερί του Παρισιού. Στενότερος συνεργάτης του ήταν ο Ονορέ Ντομιέ, που συνόδευε με την εκπληκτική τεχνική των σκίτσων του τις πολιτικές εξελίξεις στη Γαλλία. Το 1832 ο Φιλιπόν ιδρύει ένα νέο περιοδικό, το Le Charivari. Η ιστορικός του Πανεπιστημίου της Ιένας Λουίζα Ραϊχστέτερ, που ερευνά την ιστορία των σατιρικών περιοδικών του μεσοπολέμου, λέει στην DW ότι «και τα δύο περιοδικά γνωρίζουν υψηλότατες πωλήσεις. Ο Φιλιπόν βρήκε στο πρόσωπο του Ντομιέ έναν σκιτσογράφο που πετυχαίνει κατά 100% το ‘νεύρο' της εποχής και προφανώς θέτει τα σωστά ζητήματα».

Η Ευρώπη μιμείται τα γαλλικά σατιρικά περιοδικά

Γελοιογραφία του Ονορέ Ντομιέ

Τα νέα γαλλικά περιοδικά βρίσκουν μιμητές σε όλη την Ευρώπη, όπως το Punch, το διάσημο βρετανικό περιοδικό. «Πολλά έντυπα έχουν αναφορές στα γαλλικά περιοδικά και υιοθετούν και το ίδιο όνομα στον υπότιτλό τους. Και το Kladderadatsch του Βερολίνου δημιουργείται σε συνάρτηση με την επανάσταση του 1848, έχει πολύ ισχυρές αναφορές σε αυτά τα παρισινά επαναστατικά περιοδικά», εξηγεί η Λουίζα Ραϊχστέτερ.
Αγαπημένα μοτίβα των γελοιογράφων ήταν στη Γαλλία ο βασιλιάς και οι ακόλουθοί του, καθώς και η μπουρζουαζία της αστικής τάξης, στους οποίους επιτίθενται ανελέητα με αιχμηρότατα σκίτσα και συχνά αρκετή δόση χαιρεκακίας. Μόνο στην Αγγλία παραμένει ταμπού ο βασιλιάς, με τα σατιρικά φύλλα της χώρας να αντλούν τα θέματά τους από την υπόλοιπη ευρωπαϊκή ήπειρο και να βάζουν συχνά στο στόχαστρό τους το στρατό.

Η άρχουσα τάξη των ευγενών του Παρισιού χάνει την υπομονή της και στις 14 Νοεμβρίου 1831 οδηγεί τον εκδότη Σαρλ Φιλιπόν σε δίκη με την κατηγορία της προσβολής του βασιλιά. Τελικά αθωώθηκε, όμως ο συνεργάτης του, Ονορέ Ντομιέ, καταδικάστηκε σε μισό χρόνο εγκλεισμού σε μπουντρούμι. Όπως επισημαίνει η κ. Ραϊχστέτερ, «μετά συνεχίζει να εργάζεται, αλλά νιώθει στο πετσί του ότι η ελευθερία και οι φιλελεύθερες αξίες στη Γαλλία της παλινόρθωσης δεν επαρκούν για να ανεχθούν κάτι τέτοιο και να το εγγυηθούν μέσω της ελευθερίας του τύπου».

Ο 19ος είναι ο αιώνας άνθησης της σάτιρας και των χιουμοριστικών πολιτικών περιοδικών στην Ευρώπη. Στην Ελβετία εκδίδεται το Nebelspalter, στην Αυστρία το Kikeriki, ενώ στη Γερμανική Αυτοκρατορία τα περιοδικά Ulk, Berliner Wespen και Leuchtkugeln. To 1848 κυκλοφορεί και το εβδομαδιαίο σατιρικό φύλλο Kladderadatsch στο Βερολίνο. Ωστόσο, το 1923 αλλάζει χέρια, το περιεχόμενό του γίνεται πιο συντηρητικό και οι γελοιογραφίες του βαθμιαία αντισημιτικές.
 
H άνθηση των κόμιξ

O Ρενέ Γκοσινί απέκτησε παγκόσμια φήμη μέσα από τα σκίτσα του Αστερίξ

Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο η νέα τάση στην Ευρώπη είναι τα κινούμενα σχέδια και τα περιοδικά κόμιξ. Το 1959 ιδρύθηκε στο Παρίσι το Pilote, με τον βασικό σκιτσογράφο Ρενέ Γκοσινί να αποκτά αργότερα παγκόσμια φήμη μέσα από τη σειρά κόμιξ του γνωστού ήρωα Αστερίξ. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 κυκλοφόρησε το Hara-Kiri, ο «πρόγονος» του Charlie Hebdo, ενώ την ίδια περίοδο εκδόθηκε στη Γερμανία το περιοδικό Pardon. Οι γάλλοι σκιτσογράφοι συνεχίζουν με νέα οξύτητα την παράδοση των Φιλιπόν και Ντομιέ, με στόχο να σπάσουν όλα τα ταμπού.
Το πιο διάσημο και σημαντικότερο σατιρικό φύλλο στη Γαλλία παραμένει η εβδομαδιαία εφημερίδα Le Canard enchainé. Εδώ και 100 χρόνια «επιτίθεται» στους ισχυρούς με ένα μείγμα αποκαλυπτικών ρεπορτάζ, αιχμηρών σχολίων και πολιτικών γελοιογραφιών. Όπως λέει η Λουίζα Ραϊχστέτερ, «η παράδοση της Le Canard enchainé συνδέεται πάρα πολύ με μία έκφραση οργής κατά του σιναφιού της, δηλαδή απέναντι στον τύπο που δέχθηκε να ευθυγραμμιστεί με τους κρατούντες κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ανεξάρτητα από αν πρόκειται για αριστερό ή δεξιό τύπο. (σ.σ. Οι συντελεστές του) ήθελαν πραγματικά να δημιουργήσουν συνθήκες ανεξαρτησίας».
Heike Mund / Άρης Καλτιριμτζής