Του Μάριου Ευρυβιάδη*Τα κλισέ, έλεγε ένας καθηγητής μου, λειτουργούν ως υποκατάστατα του προβληματισμού και της κριτικής σκέψης. Το τι συμβαίνει στον αραβικό κόσμο δεν μπορεί να κατανοηθεί με φράσεις όπως «Αραβική Άνοιξη» ή «Αραβικός Χειμώνας». Είναι μήπως άσχετα τα γεγονότα στην Αίγυπτο με αυτά στη Βραζιλία ή στην Τουρκία; Είναι πάρα πολλοί , κυρίως κοινωνιολόγοι, που τα συσχετίζουν ως αναπόσπαστα κομμάτια ενός φαινομένου αστικών εξεγέρσεων από τα κάτω προς τα πάνω τα οποία, ωστόσο, σηματοδοτούν κάτι το καινούριο.
Είναι μεν εξεγέρσεις που αποσκοπούν, στο τέλος της ημέρας, να καλυτερεύσουν το επίπεδο ζωής και αξιοπρεπούς διαβίωσης αλλά, και αυτό ίσως να είναι το σημαντικό, που δεν ταυτίζουν και δεν οραματίζονται αυτή την καλυτέρευση με έναν λανθάνοντα εκσυγχρονισμό. Σύμβολα του λανθάνοντα αυτού εκσυγχρονισμού είναι φαραωνικά και μεγαλεπήβολα έργα τα οποία εκμηδενίζουν τους πολίτες, υποβαθμίζουν και καταστρέφουν το περιβάλλον αλλά ικανοποιούν εγωπαθείς ηγεσίες και σοβινιστικά και αυταρχικά καθεστώτα που φιλοδοξούν να λειτουργήσουν ως περιφερειακοί ηγεμόνες, ακόμη και ως Μεγάλες Δυνάμεις.
Ίσως και να μην σχετίζονται οι εξεγέρσεις στον αραβικό κόσμο με αυτές στην Τουρκία και τη Βραζιλία. Υπάρχουν ωστόσο τα κοινά στοιχεία του χρονισμού και της βίαιης ανυπακοής εναντίον αυθαιρεσιών της καθεστωτικής εξουσίας. Ένα τρίτο στοιχείο είναι οι ότι οι εξεγέρσεις αυτές εκκολάφθηκαν σε βάθος χρόνου – δεκαετίες- και εκφράσθηκαν με μικρά κινήματα, απεργίες, φυλακίσεις, εκτελέσεις, σύντομες αλλά και βίαιες συγκρούσεις, σε όλο τον λεγόμενο τρίτο ή υπανάπτυκτο κόσμο. Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου αλλά πριν την εποχή της παγκοσμιοποίησης, η χειραγώγηση και καταπίεση των κινημάτων αυτών ήταν εύκολη. Σήμερα η τεχνολογία παραμένει μεν εργαλείο ελέγχου και καταπίεσης από τους εξουσιαστές αλλά μπορεί, ταυτόχρονα, να εξελιχθεί και σε εργαλείο αποτελεσματικής ανυπακοής, ακόμη και απελευθέρωσης.
Πέραν ωστόσο των γενικεύσεων και των κοινωνιολογικών ερμηνειών, ειδικά σε ότι αφορά στις αραβικές εξεγέρσεις, θα πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας σε κάποιες λεπτομέρειες, φαινομενικά πεζές ίσως, που πιθανόν να μας προσφέρουν καλύτερες απαντήσεις παρά βαθυστόχαστες αναλύσεις ως προς το τι σημαίνουν όλα αυτά.
Θα επικεντρωθώ στην Αίγυπτο η οποία ανέκαθεν αποτελούσε το κέντρο βάρους των εξελίξεων στον αραβικό κόσμο. Πριν λίγες μέρες γίναμε μάρτυρες μιας μοναδικής λαοθάλασσας, τουλάχιστον 17-20 εκατομμυρίων που λειτούργησε ως «καταλύτης» για την ανατροπή του Ισλαμιστή Προέδρου (και τυπικά δημοκρατικά εκλεγμένου) Μόρσι από τον Στρατό. Ο Στρατός τον ανέτρεψε, όχι ο λαός. Απλά λαός και στρατός ταυτίσθηκαν σε μια σημαντική χρονική στιγμή. Όλος ο κόσμος έγινε μάρτυρας ενός πραξικοπήματος που δεν ήταν. Το ίδιο έγινε και πριν ένα χρόνο με την ανατροπή του Μουμπάρακ. Πάλι από το Στρατό. Πριν, επί Μουμπάρακ, δεν συνέβαινε κάτι τέτοιο. Στρατός και λαός βρίσκονταν σε αντιπαράθεση. Ίσως σε ένα χρόνο από σήμερα ο «λαός» να βρεθεί στην ίδια κατάσταση αλλά στις φυλακές ενός, και πάλι από το Στρατό καθοδηγούμενου καθεστώτος, παρέα με τους επίσης φυλακισμένους Αδελφούς Μουσουλμάνους!
Όλα τα παραπάνω ίσως να μπορούν να εξηγηθούν καλύτερα με αριθμούς. Η σύγχρονη Αίγυπτος έχει τη δυστυχία ή την κατάρα να μην μπορεί να σιτίσει τον πληθυσμό της. Δεν μπορούσε να το κάνει σχεδόν όλον τον 20ο αιώνα. Αυτό συνέβαινε πριν τον Νάσσερ, μετά τον Νάσσερ μέχρι και τις μέρες μας. Και τα πράγματα καθημερινά χειροτερεύουν.
Κανένα καθεστώς στην Αίγυπτο δε μπορεί να μακροημερεύσει εάν δεν θεραπεύσει το θέμα αυτό. Η ανατροπή του Μόρσι δείχνει όριο της υπομονής του λαού στον ένα περίπου χρόνο. Είναι στο πεδίο αυτό που απέτυχε ο Μόρσι. Έτσι οι προηγούμενοι «λαϊκοί υποστηρικτές» του, ακόμη και ισλαμιστές , στράφηκαν εναντίον του.
Ο πληθυσμός της Αιγύπτου πλησιάζει τα 100 εκατομμύρια. Το 1/3 είναι κάτω των 15 ετών ενώ οι ηλικιωμένοι δεν ξεπερνούν το 15%. Για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του πληθυσμού σε ψωμί, που είναι η βασική μονάδα διατροφής, η Αίγυπτος έγινε ο μεγαλύτερος εισαγωγέας σιταριού στον κόσμο. Η μονάδα ψωμιού κοστίζει ένα σέντ και είναι επιδοτούμενη. Όταν το 1977 ο Σαντάντ προσπάθησε να αυξήσει την τιμή του ψωμιού, ξέσπασαν ταραχές. Το ίδιο έγινε και επί Μουμπάρακ το 2008. Ανεργία και πληθωρισμός είναι σε υψηλά επίπεδα και ένας στους τέσσερις Αιγύπτιους επιβιώνει με λιγότερο από 1,5 δολάριο τη μέρα.
Για να εξασφαλίσει τα βασικά της αγαθά η Αίγυπτος είναι απόλυτα εξαρτημένη από τη ξένη βοήθεια - κυρίως δυτική, δηλαδή αμερικανική και αραβική. Η τελευταία ωστόσο, που ανέρχεται σε αρκετά δις, εξαρτάται από τις πολιτικές εξελίξεις. Η ανατροπή Μουμπάρακ τερμάτισε την βοήθεια από τη Σαουδική Αραβία που εχθρεύεται, για δικούς της λόγους τους Αδελφούς Μουσουλμάνους. Αυτή αντικαταστάθηκε εν μέρει από το Κατάρ (8 δις) αλλά τερματίσθηκε και αυτή με την ανατροπή του Μόρσι.
Ενώ γράφεται το κείμενο αυτό, οι Αιγύπτιοι εντολοδόχοι του Στρατού επισκέπτονται τη Σαουδική Αραβία, Κουβέιτ, Εμιράτα, Λιβύη και Ιράκ για να εξασφαλίσουν οικονομική βοήθεια χωρίς την οποία το υπό διαμόρφωση αντι-Αδελφών Μουσουλμάνων καθεστώς στην Αίγυπτο θα βρεθεί και αυτό προ οικονομικού αδιεξόδου. Ακριβώς όπως και αυτό του Μόρσι των Αδελφών Μουσουλμάνων.
Είναι με αυτό το σκεπτικό που η Ουάσιγκτον προσεγγίζει την τελευταία φάση του αιγυπτιακού δράματος. Από το 1979 και στο πλαίσιο της απεξάρτησης της Αιγύπτου από τη Σοβιετική Ένωση και την υπογραφή της Συνθήκης Ειρήνης με το Ισραήλ, η Αμερική παραμένει ο μεγαλύτερος υποστηρικτής της Αιγύπτου. Πέραν του 1,5 δις δολαρίων ετησίως παραχωρούνται στην Αίγυπτο σε στρατιωτική κυρίως αλλά και οικονομική βοήθεια. Με τη βοήθεια αυτή, η Ουάσιγκτον εξασκεί μεγάλη επιρροή στην Αίγυπτο – στην παρούσα φάση μέσω του αμερικανο-εκπαιδευμένου στρατού.
Σε καμία περίπτωση δεν πρόκειται η Ουάσιγκτον να τερματίσει τη βοήθεια αυτή, όσο και να διακηρύττει την προσήλωσή της προς τις αρχές της Δημοκρατίας και τον σεβασμό των ανθρωπίνων και πολιτικών δικαιωμάτων των Αιγυπτίων που προφανώς καταπατούνται και περιορίζονται από το καινούριο καθεστώς. Για όλα αυτά η Ουάσιγκτον δεν ενδιαφέρεται. Την ενδιαφέρουν όμως το μη χάος και η πολιτική σταθερότητα στη μεγαλύτερη αραβική χώρα η οποία δεν μπορεί να ελέχθη παρά μόνο έμμεσα και εκλεπτυσμένα. Όπως ακριβώς γίνεται μέσω του Στρατού και της αμερικανικής βοήθειας.
Επικεντρώθηκα στην Αίγυπτο διότι όπως πορευθεί η Αίγυπτος θα πορευθεί και ο υπόλοιπος αραβικός κόσμος. Και ασχολήθηκα με τους αριθμούς, δηλαδή την καθημερινότητα των Αιγυπτίων διότι όποιο καθεστώς ανταποκριθεί στις καθημερινές ανάγκες του λαού, αυτό θα είναι που θα επιβιώσει. Οι εξεγέρσεις άρχισαν διότι ένας μεροκαματιάρης Τυνήσιος αυτοπυρπολήθηκε γιατί έχασε τη δυνατότητα να κερδίζει το ψωμί του με αξιοπρέπεια. Οι εξεγέρσεις αυτές ξεστράτισαν, χειραγωγήθηκαν και κατέληξαν σε πρωτοφανείς τραγωδίες για τις οποίες ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός και η μισαλλοδοξία φέρουν πολύ μεγάλο μέρος ευθύνης. Εάν ωστόσο τα αραβικά καθεστώτα, δημοκρατικά ή μη, ανταποκριθούν στις στοιχειώδεις ανάγκες του λαού – εάν ευημερήσουν οι αριθμοί και οι άνθρωποι – τα χειρότερα μπορούν να αποφευχθούν δημιουργώντας προϋποθέσεις για πολιτικούς συμβιβασμούς και λύσεις. Εάν όχι, η λεγόμενη Αραβική Άνοιξη δεν θα είναι παρά μόνο ο πρώτος κύκλος ατέρμονων συγκρούσεων οι οποίες αναπόφευκτα θα συμπαρασύρουν ολόκληρη την περιοχή.
* Ο Μάριος Ευρυβιάδης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
