Του Αχμέτ Ινσέλ*Πριν περίπου δέκα χρόνια, στην υποστήριξη μιας διατριβής στην οποία συμμετείχαμε κι οι δύο, ο Γάλλος πολιτικός επιστήμονας, Ολιβιέ Ρουά (Olivier Roy), ειδικός στο θέμα των ισλαμιστικών κινημάτων, είχε παρομοιάσει το ΑΚΡ1 με την ισχυρή στη Βαυαρία Χριστιανοκοινωνική Ένωση.2 Εγώ, από την άλλη, είχα υποστηρίξει ότι ομοιάζει πιο πολύ στον συντηρητισμό του αμερικανικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Ο Ρουά, σε μια συνέντευξή του που δημοσιεύτηκε στις αρχές του τρέχοντος μηνός, λέει: «Η δύναμη του ΑΚΡ βρίσκεται στο ότι, εγκαταλείποντας τις αναφορές στο ισλαμικό κράτος και στη Σαρία, μετέφρασε τις θρησκευτικές νόρμες σε συντηρητικές αξίες. Το μοντέλο του ΑΚΡ βρίσκεται πιο κοντά όχι στο μοντέλο των Αδελφών Μουσουλμάνων, αλλά σ' αυτό της αμερικανικής θρησκευτικής Δεξιάς. Άλλωστε, σε θέματα όπως η υπεράσπιση του γάμου και της οικογένειας, η έκτρωση, ακόμα και ο δημιουργισμός (creationism) ή ο περιορισμός της κατανάλωσης αλκοόλ στον δημόσιο χώρο, οικειοποιείται δικά της θέματα. Ο Ερντογάν, ακόμα και στο θέμα της γραβάτας, είναι πιο κοντά στους Μορμόνους, παρά στον σαλαφισμό».3
Από τη στιγμή που ο πρωθυπουργός διακήρυξε ότι έχει την αρμοδιότητα, σαν αστυνομία ηθών, να ελέγχει και να εμποδίζει τους φοιτητές και τις φοιτήτριες που θέλουν να νοικιάζουν σπίτια άντρες και γυναίκες μαζί, ειπώθηκαν όλα όσα μπορούσαν να ειπωθούν σε σχέση με το ότι οι δηλώσεις αυτές αποτελούν επέμβαση στην ιδιωτική ζωή. Ο Ερντογάν διέψευσε εντονότατα όσα στελέχη του ΑΚΡ, γνωρίζοντας πώς μια τέτοια προσπάθεια θα απειλούσε τα βασικά δικαιώματα και ελευθερίες, προσπάθησαν να αποσοβήσουν τον κίνδυνο, είτε ισχυριζόμενοι αμέσως ότι η εν λόγω δήλωση ήταν εξ ολοκλήρου ψευδής είτε λέγοντας ότι αφορούσε όσους λειτουργούν πανσιόν χωρίς άδεια. Ένα στέλεχος του ΑΚΡ που συνάντησα την επομένη εξέφραζε τη σαστιμάρα του με τη φράση: «Ο πρωθυπουργός τρελάθηκε! Κανείς δεν μπορεί πια να τον συγκρατήσει».
Η αποτροπή της αμαρτίας
Είναι πολύ πιθανό αυτή η πρωτοβουλία του πρωθυπουργού να αποτελεί έκφανση ενός παλιού πόθου, της επιθυμίας του, πριν εγκαταλείψει τα εγκόσμια, να ρυθμίσει την κοινωνία σύμφωνα με τις δικές του ηθικές αξίες. Δεν πρόκειται για το πρώτο φανέρωμα αυτού του πόθου. Υπάρχει μια ολόκληρη λίστα, που έχει εμφανιστεί στον Τύπο με διάφορες μορφές.
Πρόκειται για εφορμήσεις τακτικής, τις οποίες πραγματοποιεί ο Ταγίπ Ερντογάν όποτε η ατζέντα της επικαιρότητας ξεφεύγει από τον έλεγχό του; Ή μήπως πρόκειται για μέσο που αποσκοπεί στο να συσπειρώσει γύρω του τους συντηρητικούς ψηφοφόρους, στις προσεχείς δημοτικές εκλογές, τον Μάρτιο του 2014; Και στις δύο ερωτήσεις η απάντηση σίγουρα δεν είναι αρνητική. Ωστόσο, αυτές οι απαντήσεις δεν επαρκούν. Πρέπει να δούμε και με ποιο τρόπο τοποθετεί ο Ταγίπ Ερντογάν τον εαυτό του σε σχέση με την κοινωνία.
Η ειλικρινής απάντηση που έδωσε ο Ερντογάν, το 1994, στην ερώτηση του Αλπέρ Γκιορμούς σκιαγραφεί την ιστορική κοινωνική αποστολή που αποδίδει στον εαυτό του. Ο Γκιουρμούς το υπενθύμισε, για άλλη μια φορά, το 2012, στην εφημερίδα Ταράφ. Ο Αλπέρ Γκιορμούς, μετά την απαγόρευση πώλησης αλκοόλ σε όλα τα καφέ και τα εστιατόρια που ανήκουν στον δήμο, είχε ρωτήσει τον νεοεκλεγέντα τότε δήμαρχο Κωνσταντινούπολης: «Γιατί δεν αφήνετε τους ανθρώπους μόνους τους ενώπιον των αμαρτιών τους;» Η απάντηση που έλαβε έκανε, όπως είπε ο Γκιορμούς, «το αίμα του να παγώσει»: «Γιατί εγώ είμαι ταυτόχρονα και ιμάμης αυτής της πόλης. Και το να εμποδίζω τους ανθρώπους να διαπράττουν αμαρτίες συγκαταλέγεται στα καθήκοντά μου». Αυτό που εννοούσε δεν ήταν ο ιμάμης του τζαμιού της γειτονιάς που λέει την προσευχή, αλλά ο λειτουργός της θρησκείας που ερμηνεύει τον νόμο, που θεωρείται θρησκευτική αυθεντία – από εκείνους τους ιμάμηδες που έχουν φτιάξει τις νομικές σχολές του Ισλάμ.4
Το μυαλό του Ταγίπ Ερντογάν είναι ακόμα εκεί! Αυτό που εκφράζει σήμερα, λέγοντας «Η ιδιωτική ζωή του λαού μας τελεί υπό την εγγύησή μας. Υπάρχει νομιμοποιημένος τρόπος ζωής. Υπάρχει μη νομιμοποιημένος τρόπος ζωής. Και σ' αυτό το σημείο υπάρχουν βέβαια καθήκοντα που μας βαραίνουν», δεν έχει καμία διαφορά από εκείνο που έλεγε το 1994. Εκείνο που ο Ερντογάν ισχυρίζεται ότι τον καλεί το καθήκον να αντιμετωπίσει δεν είναι μια παράνομη ζωή, αλλά μια «μη νομιμοποιημένη ζωή». Μη νομιμοποιημένη σημαίνει πράξεις που δεν απαγορεύονται μεν από τον νόμο, αλλά δεν εγκρίνει η κυρίαρχη ηθική.
Με τον ίδιο τρόπο που, πριν την αλλαγή του Αστικού Κώδικα, τα παιδιά που γεννιούνταν εκτός γάμου λέγονταν «παιδιά γεννημένα από μη νομιμοποιημένη σχέση». Σ' αυτή την περίπτωση, η μοιχεία, το ποτό, οι εκτός γάμου σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ ενηλίκων, το να μην είναι αρκούντως καλυμμένες οι γυναίκες, το να συνυπάρχουν άντρες και γυναίκες –εκτός συγγενών– σε κοινούς χώρους, το να συζούν δύο άνθρωποι χωρίς να είναι παντρεμένοι, οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις μεταξύ ενηλίκων, με δυο λόγια κάθε είδους πράξη που η κυρίαρχη θρησκεία της χώρας θεωρεί αμαρτία, αλλά δεν απαγορεύεται από τους νόμους, θα στιγματιστεί ως μη νομιμοποιημένη. Και αν αυτός που τη στιγματίζει δεν είναι ο ιμάμης της γειτονιάς ή ένας Ευαγγελιστής ιερέας, αλλά ο πρωθυπουργός της χώρας, τότε μπαίνει σε εφαρμογή, εν μέρει διά της νομικής οδού, εν μέρει μέσω της κοινωνικής και κρατικής πίεσης, ένας αυταρχικός επεμβατισμός. Είναι γνωστό, στην Τουρκία, τι θα κάνει η κοινότητα σε περίπτωση που ο ιμάμης υποπέσει σε λάθη…5
Έτσι, πριν καλά καλά περάσουν δύο μέρες από τη δήλωση αυτή του Ερντογάν, πρώτος πρώτος ο νομάρχης Αδάνων, αλλά και ο σύμβουλος του υπουργού Υγείας, ο διαχειριστής της πολυκατοικίας, ο μεσίτης ακινήτων κατάλαβαν την εντολή και κινητοποιήθηκαν. Επιπλέον, ο Ταγίπ Ερντογάν σχεδιάζει να εφαρμόσει αυτή την ηθικιστική πίεση ενθαρρύνοντας τον χαφιεδισμό των γειτόνων. Δεν είναι η πρώτη φορά που ενθαρρύνεται ο χαφιεδισμός.
Ο βουλευτής του ΑΚΡ Νουρετίν Τζανικλί, που ξέρει ότι νομικά και προς το παρόν δεν μπορούν να κάνουν τίποτα, έλαβε το μήνυμα και ξεκαθάρισε την κατάσταση: «Αν διαπιστωθεί, μετά από ειδοποίηση των γειτόνων, ότι άτομα αντιθέτου φύλου μένουν στο ίδιο σπίτι, η αστυνομία θα τηλεφωνεί στις οικογένειες αυτών των νέων». Έτσι θα αναβαθμιστεί μια πρακτική που ξεκίνησε με το να τηλεφωνούν στους συζύγους ή τους γονείς γυναικών που επιθυμούν να κάνουν έκτρωση ή που το τεστ εγκυμοσύνης τους βγαίνει θετικό. Θα γενικευτεί έτσι στη χώρα μια κατάσταση στην οποία μας επέστησε την προσοχή το 2008 η εργασία των Μπινάζ Τοπράκ, Ιρφάν Μποζάν, Ταν Μοργκιούλ και Νεντίμ Σενέρ με τίτλο «Διαφορετικότητα στην Τουρκία. Οι "'Άλλοι" στον άξονα της θρησκείας και του συντηρητισμού». Αυτή η εργασία με θέμα την «κοινωνική πίεση»,6 εκείνη την εποχή, είχε λιθοβοληθεί για τα καλά.
Ο Ταγίπ Ερντογάν δεν αρκείται, όσον αφορά τις ενέργειές του, στο να βλέπει τον εαυτό του ως Δήμαρχο του Μητροπολιτικού Δήμου Τουρκίας7· ταυτόχρονα, βλέπει τον εαυτό του και ως «Ιμάμη της Τουρκίας». Δίνει την εντύπωση ότι αντιλαμβάνεται ως θείο καθήκον που του έχει ανατεθεί να μην επιτρέπει να διαπράττουν άλλοι εκείνα που ο ίδιος και η συντηρητική κάστα στην οποία ανήκει πιστεύουν ότι είναι αμαρτίες. Επομένως, μπορεί να πιστεύει ότι έχει εκλεγεί και από τον λαό και από τον Θεό. Δεν υπάρχει πρόβλημα στο να πιστεύει και να πράττει αυτό που θεωρεί καθήκον του σαν ένας συνηθισμένος πολίτης. Αλλά όταν το κάνει ως πρωθυπουργός, και μάλιστα ως επικεφαλής μιας εκτελεστικής εξουσίας που διαθέτει ευρεία πλειοψηφία στη Βουλή, και έχει θέσει υπό τον έλεγχό της –άμεσα ή έμμεσα– τη δικαστική εξουσία, τα ΜΜΕ, τους εκπαιδευτικούς θεσμούς και τις δυνάμεις ασφαλείας, τότε ο πρωθυπουργός προσωπικά μετατρέπεται σε κοντινό, ξεκάθαρο και μεγάλο κίνδυνο για τη δημοκρατία.
*O Αχμέτ Ινσέλ είναι καθηγητής στο Τμήμα Οικονομικών του Πανεπιστημίου Γκαλατασαράι της Κωνσταντινούπολης.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο ένθετο «Radikal 2» της εφημερίδας Radikal, την Κυριακή 10.11.2013. Ο τίτλος είναι των «Ενθεμάτων».
Από πορεία αλληλεγγύης στο Γκεζί Παρκ, 7 Ιουνίου 2013. Φωτογραφία του Dawid Krawczyk, από το flickr
1 Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, κυβερνών κόμμα της Τουρκίας.
2 Αδελφό κόμμα των Χριστιανοδημοκρατών στη Βαυαρία.
3 Ριζοσπαστικό ισλαμιστικό κίνημα.
4 Στο Ισλάμ υπάρχουν διαφορετικές νομικές «σχολές» (ρεύματα) για την ερμηνεία του ιερού νόμου.
5 Αναφορά σε παροιμία που λέει ότι αν υποπέσει σε λάθη (ακόμα και) ο ιμάμης, η υπόλοιπη κοινότητα θα φερθεί ακόμα χειρότερα από αυτόν.
6 Επί λέξει «πίεση της γειτονιάς».
7 Είναι πιθανό ο συγγραφέας να υπαινίσσεται κάτι που έχει διατυπωθεί κατά καιρούς από επικριτές του ΑΚΡ και του Ερντογάν, ότι ο τελευταίος, με τη μανία του να προωθεί έργα (από γέφυρες και αυτοκινητόδρομους ως εμπορικά κέντρα), φέρεται στην καλύτερη περίπτωση σαν δήμαρχος κι όχι σαν πρωθυπουργός.
*Μετάφραση από τα τουρκικά: Ιλεάνα Μορώνη
