Του Δόκτορα Γεωργίου Φίλη
Η κλιμάκωση που παρατηρείται το τελευταίο διάστημα στη Συρία και η επικείμενη δυτική εμπλοκή θέτει το καίριο ερώτημα για το ποιοι είναι οι στόχοι των εμπλεκομένων στην κρίση. Σε μια προσπάθεια να συστηματοποιήσουμε ένα τόσο περίπλοκο ζήτημα, θα αναφερθούμε στα τρία κύρια γεωπολιτικά σύμπλοκα που επηρεάζονται από την κρίση, καθώς και σε τέσσερις κύριες κατηγορίες εμπλεκομένων, οι οποίοι είναι οι:
*Αντιμαχόμενες παρατάξεις στο εσωτερικό της Συρίας.
*Κύριοι τοπικοί κρατικοί γεωπολιτικοί δρώντες. Κύριοι τοπικοί μη κρατικοί γεωπολιτικοί δρώντες.
*Κύριοι περιφερειακοί κρατικοί γεωπολιτικοί δρώντες.
Οι κατηγορίες αυτές των εμπλεκομένων θα εξεταστούν υπό το πρίσμα του βασικού τους «επιθετικού» και «αμυντικού» γεωπολιτικού στόχου.
Ποιους επηρεάζει η κρίση στη ΣυρίαΗ κλιμάκωση που παρατηρείται το τελευταίο διάστημα στη Συρία και η επικείμενη δυτική εμπλοκή θέτει το καίριο ερώτημα για το ποιοι είναι οι στόχοι των εμπλεκομένων στην κρίση. Σε μια προσπάθεια να συστηματοποιήσουμε ένα τόσο περίπλοκο ζήτημα, θα αναφερθούμε στα τρία κύρια γεωπολιτικά σύμπλοκα που επηρεάζονται από την κρίση, καθώς και σε τέσσερις κύριες κατηγορίες εμπλεκομένων, οι οποίοι είναι οι:
*Αντιμαχόμενες παρατάξεις στο εσωτερικό της Συρίας.
*Κύριοι τοπικοί κρατικοί γεωπολιτικοί δρώντες. Κύριοι τοπικοί μη κρατικοί γεωπολιτικοί δρώντες.
*Κύριοι περιφερειακοί κρατικοί γεωπολιτικοί δρώντες.
Οι κατηγορίες αυτές των εμπλεκομένων θα εξεταστούν υπό το πρίσμα του βασικού τους «επιθετικού» και «αμυντικού» γεωπολιτικού στόχου.
Α. Το τοπικό γεωπολιτικό υποσύστημα «Ευρύτερη Μέση Ανατολή & Βόρεια Αφρική» (Broader Middle East & North Africa - ΒΜΕΝΑ), περιοχή από τον Ινδό ποταμό έως και τον Ατλαντικό, συμπεριλαμβανομένης ms Κεντριά Ασίας. Η περιοχή περιλαμβάνει μια σειρά από κρατικούς και μη κρατικούς γεωπολιτικούς δρώντες, κατά κύριο λόγο θρησκευτικής ή/και εθνοτικής ταυτότητας, οι οποίοι λειτουργούν είτε μέσα στο πλαίσιο ενός κράτους (π.χ., Αλαουίτες, Χεζμπολάχ) είτε σε υπερ-κρατικό επίπεδο (π.χ., Κούρδοι, ισλαμιστικό κίνημα και των δύο δογμάτων κ.λπ.).
Β. Το τοπικό γεωπολιτικό υποσύστημα «Υδάτινος Άξονας Μαύρη Θάλασσα - Στενά - Αιγαίο - Ανατολική Μεσόγειος» (ΜΘΣΑΑΜ), που αποτελείται από κυρίως κρατικούς γεωπολιτικούς δρώντες, οι οποίοι είτε είναι περιφερειακοί παράγοντες σε σχέση με το επίκεντρο της κρίσης (π.χ., Ελλάδα-Κύπρος κ.λπ.) είτε είναι άμεσα σχετιζόμενοι με αυτήν (π.χ., Τουρκία, Ισραήλ, Λίβανος κ.λπ.).
Γ. Το περιφερειακό γεωπολιτικό υπερσύστημα «Πλανητική Νήσος» (Ευρασία & Αφρική), που περιλαμβάνει κυρίως κρατικούς γεωπολιτικούς δρώντες (π.χ., Αγγλοσάξονες, Κίνα, Ρωσία κ.λπ.), οι οποίοι είναι μεν περιφερειακοί πα-ράγοντες σε σχέση με την υπό εξέταση υπόθεση, τα συμφέροντά τους όμως εκτείνονται πολύ μακρύτερα των τεκταινομένων στις περιοχές ΒΜΕΝΑ και ΜΘΣΑΑΜ. Οι συγκεκριμένοι δρώντες χρησιμοποιούν την κρίση στη Συρία για να επιτύχουν πολύ ευρύτερους στόχους στο επίπεδο της «Πλανητικής Νήσου», οι οποίοι σχετίζονται με μια πλανητικής κλίμακας ανακατανομή ισχύος (πολιτικής / στρατιωτικής / οικονομικής / πολιτισμικής), που άπτεται της παγκόσμιας κυριαρχίας στον 21ο αιώνα.
Οπως μπορεί να γίνει αντιληπτό, κάποιος κρατικός ή μη κρατικός (υποεθνικός ή υπερεθνικός δρων) μπορεί να είναι μέλος δύο γεωπολιτικών συμπλοκών ταυτοχρόνως. Για παράδειγμα, η Ρωσία είναι κυρίαρχος παράγοντας τόσο σε «τοπικό» επίπεδο, μέσω της παρουσίας της στον ΜΘΣΑΑΜ, αποτελεί όμως και βασικό συστατικό μέλος τους υπερσυστήματος της «Πλανητικής Νήσου». Η Ελλάδα και η Κύπρος αποτελούν σημαντικότατους παράγοντες που επηρεάζουν και επηρεάζονται από τα τεκταινόμενα στη ΒΜΕΝΑ, αλλά και βασικούς «παίκτες» στον ΜΘΣΑΑΜ, κάτι που συμβαίνει ακριβώς το ίδιο για το Ισραήλ και την Τουρκία. Με άλλα λόγια, τα συμφέροντα και οι στόχοι κάθε εμπλεκομένου στην περιοχή είναι πολυεπίπεδα, πολυσύνθετα και συχνά δυσδιάκριτα.
Αντιμαχόμενες παρατάξεις στο εσωτερικό της Συρίας
Το Συριακό Καθεστώς έχει ως βασικό «επιθετικό» στόχο τον έλεγχο ολόκληρης της χώρας, καθώς και την εξάλειψη του Σουνιτικού Ισλαμιστικού Κινήματος. Ως τελευταία «γραμμή άμυνας» έχει την απαίτηση για επιβίωση, δηλαδή την αναγνώριση του ως συστατικού παράγοντα της «επόμενης ημέρας». Οι αντικαθεστωτικοί (η ενοποίηση των οποίων υπό έναν στιβαρό «μετριοπαθή» κεντρικό έλεγχο αποτελεί και το κύριο ζητούμενο για να κερδίσουν αξιοπιστία και αναγνώριση) προσδοκούν να ελέγξουν ολόκληρη τη χώρα, ενώ θέλουν να δημιουργήσουν ένα ισλαμικό κρατικό μόρφωμα (από μετριοπαθές μέχρι ακραίο). Ο πλέον μετριοπαθής τους στόχος αφορά την επιβίωση τους και την αναγνώριση τους ως μέρους της διευθέτησης που θα λήξει τον εμφύλιο, είτε με ανακατανομή ρόλων στο πλαίσιο της ενιαίας Συρίας είτε με διάσπαση της χώρας σε μικρότερα συστατικά μέρη.
Κύριοι τοπικοί κρατικοί γεωπολιτικοί δρώντες
Η Τουρκία προσβλέπει στην αύξηση της επιρροής της στην περιοχή, χρησιμοποιώντας ως «όχημα» τον Νεοθωμανικό Σουνιτικό Πανισλαμισμό, καθώς -γιατί όχι;- και στον άμεσο έλεγχο περιοχών της Συρίας. Ο «αμυντικός» στόχος της Άγκυρας αναφορικά με τη Συρία δεν είναι άλλος από την αποτροπή διαμελισμού της χώρας που θα οδηγήσει στη δημιουργία ανεξάρτητου κουρδικού κράτους στη Συρία, που θα δημιουργήσει τεράστια προβλήματα στην ίδια.
Το Ιράν επιδιώκει να εμπεδώσει τη σφαίρα επιρροής του στην περιοχή της ΒΜΕΝΑ, καθώς και να μην απολέσει τη δυνατότητα προβολής ισχύος μέσω του καθεστώτος Άσαντ και της Χεζμπολάχ στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο, που σημαίνει αξιόπιστη απειλή έναντι στο Ισραήλ και τη Δύση, σε περίπτωση που αποφασιζόταν επίθεση για την εξουδετέρωση του πυρηνικού του προγράμματος. Η αμυντική παράμετρος της πολιτικής του στη Συρία αφορά την επιβίωση του ίδιου του καθεστώτος, την αποτροπή διαμελισμού της χώρας, αλλά και της εξάπλωσης της ισχύος ενός ακραίου σουνιτικού αραβο-τουρκικού Ισλάμ.
Η κεντρική κυβέρνηση του Ιράκ προσδοκά τη μείωση της ισχύος του Σουνιτικού Ισλαμιστικού Κινήματος, στην αποτροπή διαμελισμού της χώρας μέσω της δημιουργίας ανεξάρτητου κουρδικού και σουνιτικού κράτους καθώς και την προστασία των σιιτικών, αν όχι ιρανικών, συμφερόντων.
Η Σαουδική Αραβία, διά της σύγκρουσης στη Συρία, επιδιώκει την αύξηση της επιρροής της χώρας στη ΒΜΕ-ΝΑ, μέσω της ανάδυσης της ισχύος του Σουνιτικού Ισλαμιστικού Κινήματος, ελεγχομένου από την ίδια. Φυσικά, η εξάλειψη του ιρανικού σιιτικού παράγοντα αποτελεί πάγιο αίτημα για το Ριάντ, που θεωρεί το σιιτικό Ιράν ως εκ των κορυφαίων απειλών για την εθνική του ασφάλεια. Το Ισραήλ προσβλέπει σε μια αύξηση της επιρροής του στην ευρύτερη περιοχή της ΒΜΕΝΑ και του ΜΘΣΑΑΜ, καθώς και στην πλήρη εξάλειψη του ιρανικού αντισημιτικού παράγοντα, αλλά και των παραφυάδων αυτού. Η επιβίωση της χώρας, καθώς και η αποδυνάμωση τόσο του σιιτικού όσο και του αντισημιτικού Σουνιτικού Ισλαμιστικού Κινήματος αποτελεί κομβική επιδίωξη, αφού, αν και θα μπορούσε να αυξήσει την περιφερειακή αστάθεια, θα μειώσει το ενδεχόμενο κινδύνου εμφάνισης συνασπισμού κρατών ικανού να απειλήσει αυτήν καθαυτήν την ύπαρξη του εβραϊκού κράτους.
Η Αίγυπτος επιθυμεί την αύξηση της επιρροής της στην ευρύτερη περιοχή της ΒΜΕΝΑ και του ΜΘΣΑΑΜ, παράλληλα με την αποδυνάμωση -τουλάχιστον- του Σουνιτικού Ισλαμιστικού Κινήματος. Ο «αμυντικός» της, δε, γεωπολιτικός στόχος δεν είναι άλλος από την επιβίωση του κοσμικού χαρακτήρα της χώρας και τη μη κατάρρευση της ειρηνευτικής συμφωνίας με το Ισραήλ.
Για την Ιορδανία το ζητούμενο είναι η επιβίωση του καθεστώτος της χασεμιτικής μοναρχίας, που απειλείται από την εκεί Μουσουλμανική Αδελφότητα, και η συνέχιση της συνεργασίας με τη Δύση, ενώ για τον Λίβανο στόχος είναι η αποτροπή του διαμελισμού της χώρας και της έναρξης ενός νέου αιματηρού εμφυλίου πολέμου, παράλληλα με την αποδυνάμωση της Χεζμπολάχ. Στη δε περίπτωση του Κατάρ έχει επισημανθεί η τάση του να αυξήσει την επιρροή του στη Μέση Ανατολή και την Ανατολική Μεσόγειο, κερδίζοντας παγκόσμια αναγνώριση για τον παρεμβατικό του ρόλο, αλλά και να χειραγωγήσει το Σουνιτικό Ισλαμιστικό Κίνημα, ενώ στοχεύει και στη μείωση της ισχύος του σιιτικού Ιράν (απειλή εθνικής ασφαλείας) στην ΒΜΕΝΑ. Το Μπαχρέιν επιθυμεί την αύξηση της επιρροής του στην ΒΜΕΝΑ, σε στενή συνεργασία με τη Σαουδική Αραβία, ενώ φοβάται για την επιβίωση του καθεστώτος, καθώς και την ισχύ του σιιτικού Ιράν.
Κύριοι τοπικοί και μη κρατικοί γεωπολιτικοί δρώντες
Πέραν των Αλαουιτών, των χριστιανών της Συρίας, της Παλαιστινιακής Αρχής και της Χαμάς, των οποίων οι στόχοι είναι αυταπόδεικτοι, τρεις είναι οι κυριότεροι μη κρατικοί γεωπολιτικοί δρώντες:
1. Οι Κούρδοι προωθούν τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους, αποτελούμενου από εδάφη της Συρίας, και ένωσή του -σε πρώτη φάση- με τους Κούρδους του Β. Ιράκ. Το εναλλακτικό τους σενάριο προβλέπει την εξασφάλιση ενός καθεστώτος παρόμοιου με αυτού των Κούρδων του Β. Ιράκ.
2.Το Ισλαμιστικό Σιιτικό -πηγάζει από το Ιράν- Κίνημα (π.χ., Χεζμπολάχ) φιλοδοξεί στην εξαγωγή της σιιτικής «επανάστασης» στην περιοχή της ΒΜΕΝΑ, στη μείωση της ισχύος του Σουνιτικού Ισλαμιστικού Κινήματος, καθώς και στην εξάλειψη της ισραηλινής ισχύος στην περιοχή της ΒΜΕΝΑ και του ΜΘΣΑΑΜ. Το «αμυντικό» σκέλος των στόχων του κινήματος προσβλέπει στην επιβίωση του καθεστώτος του Ιράν, καθώς και των μη κρατικών δρώντων, ελεγχόμενων από την Τεχεράνη, στην περιοχή της ΒΜΕΝΑ, καθώς και στη μείωση της ισραηλι¬νής ισχύος στην περιοχή της ΒΜΕΝΑ και του ΜΘΣΑΑΜ.
3.Το Ισλαμιστικό Σουνιτικό Κίνημα (π.χ., Αδελφοί Μουσουλμάνοι, Αλ Κάιντα, Αλ Νούσρα κ.λπ.) στην πλέον «επιθετική» μορφή του μάχεται για τη δημιουργία του Ισλαμικού Χαλιφάτου, μέσω της ενοποίησης του μουσουλμανικού κόσμου υπό έναν «Χαλίφη» και της ανάδειξης της «Σαρία» (ισλαμικός νόμος - Κοράνι) ως νόμου στο συγκεκριμένο μόρφωμα. Φυσικά, προβλέπει «ιερό πόλεμο» (Τζιχάντ) κατά των «απίστων», τόσο στην περιοχή της ΒΜΕΝΑ και του ΜΘΣΑΑΜ όσο και σε πλανητικό επίπεδο. Στην «αμυντική» του, δε, εκδοχή προ-σβλέπει στην ανάληψη της εξουσίας σε κάθε μουσουλμανικό κράτος ξεχωριστά, στην τιμωρία όλων των δυτικότροπων/κο¬σμικών καθεστώτων που ηγούνται ισλαμικών κρατών, στην εξάλειψη της ισχύος του σιιτικού δόγματος, στη μείωση της ισχύος του Ισραήλ και στην αύξηση του επιπέδου απειλής προς τη Δύση.
Κύριοι περιφερειακοί κρατικοί γεωπολιτικοί δρώντες
Οι Αγγλοσάξονες (κυρίως ΗΠΑ και Ηνωμένο Βασίλειο) μάχονται για την κατίσχυση τους σε επίπεδο «Πλανητικής Νήσου», μέσω της μείωσης της ισχύος του Ιράν και, κυρίως, της Ρωσίας και της Κίνας. Μέσα στο συγκεκριμένο πλαίσιο λαμβάνει χώρα και η αξιοποίηση του σουνιτικού Ισλάμ -όχι απαραίτητα του εξτρεμιστικού του κλάδου- ως «εργαλείου» για την εξάλειψη του ιρανικού κινδύνου στην ΒΜΕΝΑ, για την αποδυνάμωση της ρωσικής ισχύος στον ΜΘΣΑΑΜ, καθώς και μιας αναδυόμενης Κίνας.
Η προσπάθεια δημιουργίας ενός ισλαμικού σουνιτικού κράτους στη Συρία κινείται στη συγκεκριμένη λογική. Το «αμυντικό» σχέδιο των Αγγλοσαξόνων προβλέπει την εμπέδωση του πρωταγωνιστικού ρόλου του συγκεκριμένου γεωπολιτικού δρώντα σε έναν παγκοσμιοποιημένο, αλλά πολυπολικό ταυτοχρόνως, κόσμο. Ο ρόλος του σουνιτικού Ισλάμ παραμένει αναλλοίωτος, ενώ στο συγκεκριμένο πλαίσιο θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή η δημιουργία ενός τριχοτομημένου μορφώματος στη Συρία.
Η Ρωσία αγωνίζεται για την αναγνώριση του πρωταγωνιστικού της ρόλου σε επίπεδο «Πλανητικής Νήσου» μέσω της ανάδυσης ενός πολυπολικού διεθνούς συστήματος. Η χρησιμοποίηση του σιιτικού Ισλάμ ως αντίβαρου στο σουνιτικό και στον ρόλο που του έχουν δώσει οι Αγγλοσάξονες αποτελεί μια ορθολογική επιλογή, με αποτέλεσμα η υποστήριξη του Άσαντ να θεωρείται ως μια φυσική εξέλιξη.
Για τους Ρώσους το «μετριοπαθές» σενάριο προβλέπει την εξασφάλιση αποκλειστικής επιρροής στο «Εγγύς Εξωτερικό» της χώρας, δηλαδή στις χώρες-μέλη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο, η καταπολέμηση της ισχύος του Σουνιτικού Ισλαμιστικού Κινήματος προσεγγίζεται ως μέσο αντιμετώπισης εσωτερικών ζητημάτων (π.χ., Τσετσενία). Η αποδοχή δημιουργίας ενός τριχοτομημένου μορφώματος στη Συρία αποτελεί μια λογική εξέλιξη.
Την εξασφάλιση πρωταγωνιστικού ρόλου σε επίπεδο «Πλανητικής Νήσου» μέσω της ανάδυσης ενός πολυπολικού διεθνούς συστήματος προωθεί η Κίνα. Η χρησιμοποίηση του σιιτικού Ισλάμ ως αντίβαρου στο σουνιτικό και στον ρόλο που του έχουν δώσει οι Αγγλοσάξονες κρίνεται ως μια λογική επιλογή, όπως και η υποστήριξη του Άσαντ.
Το «αμυντικό» κινεζικό σενάριο προβλέπει την εμπέδωση της κινεζικής κυριαρχίας στη Ν.Α. Ασία και την αύξηση της επιρροής της στην Κεντρική Ασία. Η μείωση της ισχύος του Σουνιτικού Ισλαμιστικού Κινήματος αντιμετωπίζεται ως μέσο αντιμετώπισης και εσωτερικών ζητημάτων (π.χ., Ξινγιάνγκ). Το Πεκίνο θα μπορούσε να αποδεχτεί τη δημιουργία ενός τριχοτομημένου μορφώματος στη Συρία.
Οι ηπειρωτικές ευρωπαϊκές δυνάμεις (Γαλλία και γερμανική «Κεντρευρώπη» Mitteleuropa), ο μεσογειακός ευρωπαϊκός Νότος (κυρίως Ισπανία και Ιταλία), καθώς και η Ελλάδα με την Κύπρο κινούνται στο πλαίσιο των βασικών επιλογών των αγγλοσαξονικών δυνάμεων αναφορικά με τη μακροσκοπική εικόνα (Ρωσία, Κίνα, Ιράν), άρα και με το ζήτημα του σουνιτικού ισλαμικού παράγοντα και τη Συρία.
Η έλλειψη -και απροθυμία για συμφωνία- πραγματικά κοινής πολιτικής άμυνας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), η ένδεια σε μέσα προβολής ισχύος και η οικονομική κρίση έχουν καταστήσει την Ε.Ε. ένα «γεωπολιτικό τίποτα», αναγκάζοντας κάθε κράτος-μέλος να ακολουθήσει τη δική του πολιτική.
Η Γερμανία έχει αναπτύξει «ειδική» σχέση με τη Ρωσία, παρότι σημαντικές διαφορές εξακολουθούν να υφίστανται, παραμένοντας, παράλληλα, στο δυτικό «στρατόπεδο». Η Γαλλία προσπαθεί να επιβεβαιώσει το καθεστώς μεγάλης δύναμης, οι χώρες του Νότου, χτυπημένες από την κρίση και φοβούμενες σοβαρές επιπτώσεις, λόγω γειτνίασης στην περιοχή αστάθειας (π.χ., στοχοποίηση, πρόσφυγες, τρομοκρατία, επιμέρους καλλιέργεια σχέσεων με τη Μόσχα κ.λπ.), μάλλον δεν πρόκειται να συμμετάσχουν ενεργά, ενώ Ελλάδα και Κύπρος καλούνται να ισορροπήσουν σε ένα άκρως απαιτητικό γεωπολιτικό περιβάλλον που βρίθει από ευκαιρίες αλλά και προκλήσεις.
*Ο Δρ. Γεώργιος Φίλης είναι μέλος του Ινστιτούτου Αναλύσεων Ασφάλειας και Άμυνας (ΙΑΑΑ -ISDA, www.i-sda.eu).
**Αναδημοσίευση από την εφημερίδα "Κεφάλαιο" της 31ης Αυγούστου
**Αναδημοσίευση από την εφημερίδα "Κεφάλαιο" της 31ης Αυγούστου
