Του Δημήτριου Αναγνωστάκη*Τα προηγούμενα χρόνια η σύγκρουση του τουρκικού στρατιωτικού κατεστημένου με τους εκφραστές του πολιτικού Ισλάμ αποτελούσε σχεδόν αποκλειστικά τη βάση από την οποία εκκινούσαν οι όποιες αναλύσεις στην Ελλάδα σχετικά με τα ελληνοτουρκικά. Παράλληλα, το σχήμα αυτό αποτελούσε και το αξίωμα από το οποίο ξεκινούσε κάθε προσπάθεια εξήγησης των εξελίξεων στην Τουρκία. Ύστερα όμως από τις μαζικές διώξεις κατά των στρατιωτικών το 2010 από το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) σε συνεργασία με τους υποστηρικτές του ιμάμη Γκιουλέν, το παραπάνω σχήμα έχει χάσει μέρος της αναλυτικής του αξίας. Πλέον, δεν υπάρχει κανένα περιθώριο αμφισβήτησης του ΑΚP από τους στρατιωτικούς, ενώ οι δύο πλευρές έχουν από καιρό βρει ένα πλαίσιο συνεννόησης. Μάλιστα, πρόσφατα αθωώθηκαν από τα τουρκικά δικαστήρια και οι τελευταίοι στρατιωτικοί που είχαν συλληφθεί για την υπόθεση «Εργκένεκον».
Ένα άλλο δίπολο που εμφανίζεται συχνά στις αναλύσεις για την Τουρκία είναι ο διαχωρισμός κοσμικών - ισλαμιστών. Συγκεκριμένα, το κοσμικό και κεμαλικό Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP), που βρίσκεται στην αντιπολίτευση, παρουσιάζεται πολλές φορές ως ένας πολιτικός φορέας που θα μπορούσε δυνητικά να λειτουργήσει ως ανάχωμα στις συντηρητικές πολιτικές του ΑKP.
Όντως, οι πολιτικές του CHP διαφέρουν από τις πολιτικές του κυβερνώντος ΑΚP σε ορισμένα σημεία, για παράδειγμα όσον αφορά την οικονομία και ειδικά σε σχέση με τον ρόλο της θρησκείας στη δημόσια και την κοινωνική ζωή. Αυτή τη στιγμή το CHP βρίσκεται σε μια μεταβατική φάση, όπου προσπαθεί πράγματι να μετουσιωθεί σε ένα κλασικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Όμως ακόμα είναι δύσκολο να θεωρηθεί το CHP ως ακραιφνώς φιλελεύθερο ή αριστερό όταν ακόμα μεγάλο μέρος των στελεχών του ανήκει στην παραδοσιακή, εθνικιστική, κεμαλική ελίτ του παρελθόντος. Το CHP στο παρελθόν άσκησε κριτική κατά της ειρηνευτικής διαδικασίας με τους Κούρδους, ενώ στην πρόσφατη συζήτηση στην τουρκική Βουλή για την άρση ασυλίας βουλευτών από όλα τα κόμματα (που πιθανόν στοχεύει όμως στην εκδίωξη Κούρδων βουλευτών από το Κοινοβούλιο) το CHP συντάχτηκε μαζί με το ΑΚP και το εθνικιστικό MHP.
Ακόμα ένα παράδειγμα που δείχνει ότι το δίπολο κοσμικοί - ισλαμιστές είναι στην πραγματικότητα πιο σύνθετο αποτελεί το κλισέ που θέλει τη Σμύρνη, που θεωρείται παραδοσιακά το προπύργιο του κεμαλισμού και του CHP, ως την πιο φιλελεύθερη πόλη της Τουρκίας. Αυτό πράγματι ισχύει όσον αφορά τον τρόπο ζωής: Η θρησκεία παίζει μικρότερο ρόλο στον δημόσιο και κοινωνικό βίο της πόλης και οι κανόνες και οι κοινωνικές νόρμες σχετικά με το αλκοόλ, την ένδυση, και τις διαπροσωπικές σχέσεις είναι πολύ πιο χαλαρές. Όμως η κοσμικότητα δεν συνεπάγεται αυτόματα προοδευτικές και φιλελεύθερες αντιλήψεις σε άλλα θέματα πέραν της θρησκείας. Αντίθετα, στη Σμύρνη οι κοσμικές αντιλήψεις συνοδεύονται συχνά από πολύ ισχυρό εθνικισμό, που φτάνει μέχρι την ξενοφοβία και τον ρατσισμό κατά των Κούρδων.
Τέλος, σχετικά με τους Κούρδους και την κατάσταση στη νοτιοανατολική Τουρκία, δίνεται συχνά η εντύπωση στα μέσα ενημέρωσης εκτός Τουρκίας ότι η συντριπτική πλειονότητα των Κούρδων στηρίζει την οργάνωση του PKK ή ότι οι Κούρδοι υποστηρίζουν παραδοσιακά στις εκλογές για την τουρκική εθνοσυνέλευση υποψηφίους από τα φιλοκουρδικά κόμματα. Στην πραγματικότητα, πριν από τις εκλογές του Ιουνίου το 2015 ένα μεγάλο μέρος των Κούρδων στήριζαν το κυβερνών κόμμα ΑΚΡ. Πολλοί Κούρδοι με συντηρητικές πολιτικές και θρησκευτικές απόψεις αισθάνονταν αρκετά κοντά στο ΑΚΡ. Επιπλέον, με τις πρωτοβουλίες που πήρε για τη σύναψη εκεχειρίας με το PKK το 2013, το ΑΚΡ κέρδισε την εμπιστοσύνη πολλών Κούρδων. Αν και το ΑΚΡ εγκατέλειψε την ειρηνευτική διαδικασία το 2015, γεγονός παραμένει ότι οι Κούρδοι της Τουρκίας δεν είναι μια πλήρως ομοιογενής ομάδα όσον αφορά τον πολιτικό προσανατολισμό και τις κοινωνικές πεποιθήσεις.
Χρησιμοποιώντας αποκλειστικά τα παραπάνω δίπολα (στρατιωτικοί - ισλαμιστές, κοσμικοί - ισλαμιστές, Κούρδοι - AKP) δεν μπορούμε να κατανοήσουμε, για παράδειγμα, γιατί ο Ερντογάν εξανάγκασε σε παραίτηση τον πρωθυπουργό Νταβούτογλου ή γιατί στις επαναληπτικές εκλογές του Νοεμβρίου το 2015 μεγάλο μέρος των Κούρδων ψηφοφόρων μετακινήθηκε από το φιλοκουρδικό κόμμα HDP προς το AKP. Χρειάζεται επομένως να συμπληρώσουμε τα παραπάνω ερμηνευτικά σχήματα με πιο σύνθετες αναλύσεις, που θα λαμβάνουν υπόψη μια σειρά από επιπρόσθετους παράγοντες.
* Ο Δημήτριος Αναγνωστάκης διδάσκει Διεθνείς Σχέσεις στο πανεπιστήμιο Ορχάν Γκαζί της Προύσας
