Η πολυεθνική μητρόπολη γεμάτη πάθη και
μυστήρια, ο Μποδοσάκης και το «Πέρα Παλάς», το θρυλικό ξενοδοχείο μιας
μυθικής και ταυτοχρόνως ταραγμένης εποχής.
Charles King
Midnight at the Pera Palace.
The Birth of Modern Istanbul
Εκδόσεις Norton, 2014,
σελ. 476, τιμή 27,95 δολάρια ΗΠΑ
Στις 8 Μαΐου 1948 αυτοκτόνησε στην Κωνσταντινούπολη πέφτοντας στα νερά του Βοσπόρου ένας περίεργος τύπος που κανένας δεν ήξερε από πού κρατούσε η σκούφια του. Επρεπε να περάσουν τριάντα χρόνια για να γίνει γνωστό ότι επρόκειτο για τον Ρούντολφ φον Σεμπότεντορφ, εξέχον μέλος της Εταιρείας της Θούλης από την οποία προέκυψε το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα Γερμανών Εργατών (δηλαδή το ναζιστικό κόμμα). Ο Σεμπότεντορφ ήταν ναζιστής αλλά και διπλός πράκτορας Γερμανών και Βρετανών στα τρία τελευταία χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και δρούσε στην Κωνσταντινούπολη, κατεξοχήν πόλη των κατασκόπων, όχι μόνο τότε αλλά από τις αρχές ακόμη του 20ού αιώνα. Η ιστορία κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα της «βασιλίδος των πόλεων», όπως την αποκαλούσαν στη βυζαντινή εποχή, αναδεικνύεται στο εξαίρετο βιβλίο του Τσαρλς Κινγκ Μidnight at the Pera Palace. The Birth of Modern Istanbul (Μεσάνυχτα στο Πέρα Πάλας. Η γέννηση της σύγχρονης Κωνσταντινούπολης).
Η Κωνσταντινούπολη όμως δεν υπήρξε μόνο πόλη των κατασκόπων, αλλά και των λευκών εμιγκρέδων οι οποίοι έφταναν κατά κύματα από τη Ρωσία μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων. Ηταν μια πολυεθνική μητρόπολη που ως τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1920 θα τη χαρακτήριζε κανείς παγκόσμια, που σημαίνει ότι καμιά άλλη δεν μπορούσε να παραβληθεί μαζί της. Πόλη σε διαρκή μεταμόρφωση, ζωντανή, παλλόμενη, γεμάτη πάθη και μυστήρια. Η Κωνσταντινούπολη από αυτοκρατορική οθωμανική πρωτεύουσα μεταμορφωνόταν σε πόλη δυτικού τύπου διατηρώντας ωστόσο και πολλά από τα ισλαμικά της γνωρίσματα.
Ενα από τα σημειακά της κτίσματα είναι το ξενοδοχείο «Πέρα Παλάς». Ο Τσαρλς Κινγκ, ιστορικός του Πανεπιστημίου Τζορτζτάουν, το τοποθετεί στο κέντρο της αφήγησής του. Το «Πέρα Παλάς» χτίστηκε το 1895 από την εταιρεία η οποία κατασκεύαζε τα βαγόνια του Οριάν Εξπρές, του θρυλικού τρένου που η αφετηρία της διαδρομής του ήταν το Λονδίνο και το τέρμα της η Κωνσταντινούπολη. Σκοπός των ιδιοκτητών του ήταν να φιλοξενεί τους διάσημους επιβάτες του πολυτελέστερου τότε τρένου στον κόσμο: δούκες, βαρόνους, βασιλείς, πάμπλουτους επιχειρηματίες και διασημότητες της εποχής.
Ο Μποδοσάκης δεν είχε τη μοίρα άλλων επιχειρηματιών οι οποίοι μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή οδηγήθηκαν στην πτώχευση. Για να μείνουμε σε ένα μόνο παράδειγμα, ο ιδιοκτήτης του «Hotel des Londres» Κοφάκος πτώχευσε το 1928 και κατάντησε ζητιάνος. Λίγο αργότερα εμφανίστηκε στην είσοδο του ξενοδοχείου και τον απομάκρυναν βίαια. Επέστρεψε με ένα πιστόλι και σκότωσε έναν από τους υπαλλήλους του ξενοδοχείου που λίγους μήνες νωρίτερα ήταν δικό του.
Ο Μποδοσάκης στη δεκαετία του 1930 υπήρξε ο μεγαλύτερος βιομήχανος της Ελλάδας. Παρήγε σφαίρες, νάρκες, εκρηκτικά και χειροβομβίδες. Στη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου μάλιστα προμήθευε με όπλα και τον Φράνκο και τους Δημοκρατικούς, ενώ στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έκανε το ίδιο για λογαριασμό των Βρετανών και των Γερμανών εκμεταλλευόμενος τις σχέσεις που είχε αναπτύξει από την εποχή που ήταν ιδιοκτήτης του «Πέρα Παλάς».
Το «Πέρα Παλάς» είναι γνωστό στη Δύση περισσότερο γιατί εκεί έμενε η Αγκαθα Κρίστι όπου έγραψε και το διάσημο μυθιστόρημά της Εγκλημα στο Οριάν Εξπρές. Το δωμάτιό της, όπως και το αντίστοιχο όπου έμενε ο Κεμάλ Ατατούρκ, μπορεί κανείς να το επισκεφθεί και σήμερα.
Το «Πέρα Παλάς» υπήρξε το μυθικό ξενοδοχείο μιας μυθικής και ταυτοχρόνως ταραγμένης εποχής. Οταν η Πόλη ήταν γεμάτη ρώσους λευκούς αλλά και πράκτορες των μπολσεβίκων, κάποιοι από τους οποίους είχαν ως αποστολή να δολοφονήσουν τον Τρότσκι, που είχε καταφύγει στην πόλη διωκόμενος από τον Στάλιν. Ηταν τα χρόνια όπου η τζαζ θριάμβευε σε μια πόλη γεμάτη μπαρ, μικρές και μεγάλες ορχήστρες, μια πόλη σε συνεχή μεταμόρφωση.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία θεωρούσε ότι αποτελούσε τη συνέχεια του χαλιφάτου και η άποψη αυτή διατηρήθηκε ως τα μέσα της δεκαετίας του 1920. Το σοβιετικό κατασκοπευτικό σύστημα ωστόσο ήταν τότε αξιοθαύμαστο, αντάξιο των παραδόσεων της Οχράνα, της μυστικής αστυνομίας που δημιούργησε τον 19ο αιώνα ο τσάρος Αλέξανδρος Γ. Οι σοβιετικοί κατάσκοποι κατάφερναν να έχουν πρόσβαση στην αλληλογραφία η οποία προοριζόταν για τον Τρότσκι ή για οργανώσεις των λευκών που δρούσαν στην Κωνσταντινούπολη. Και ακόμη πιο σημαντικό: να «φυτεύουν» πληροφοριοδότες σε ξένες πρεσβείες. Επέτυχαν να «φυτέψουν» πληροφοριοδότη ακόμη και στο σπίτι του ίδιου του Τρότσκι, όπως είπε αργότερα ένας από αυτούς ονόματι Γκιόργκι Αβακούμοφ, ο πρώτος κατάσκοπος του Στάλιν που αυτομόλησε στη Δύση.
Ο Αβακούφ ανήκε το 1929 και το 1930 στο δίκτυο των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών που συντόνιζε τις κατασκοπευτικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα, τη Συρία και την Παλαιστίνη. Αργότερα ισχυρίστηκε πως αυτομόλησε επειδή είχε απογοητευθεί από το σοβιετικό σύστημα αλλά, όπως γράφει ο Κινγκ, τα αίτια ήταν πιο «πεζά». Ο Αβακούμοφ είχε ερωτευθεί τη Βρετανίδα Ιζαμπέλ Στρίτερ που είχε προσλάβει ως διερμηνέα του. Μετά την αυτομόλησή του μετέβη διά θαλάσσης στη Γαλλία, ενώ εκείνη πήρε το Οριάν Εξπρές. Συναντήθηκαν στο Παρίσι και έκτοτε έζησαν μαζί ως σύζυγοι.
Και άλλες ιστορίες σοβιετικών κατασκόπων ή λευκών περιλαμβάνονται στο βιβλίο μαζί με ιστορίες του μπουντουάρ. Δεν μπορούσε φυσικά να λείπει και η ιστορία της Κεριμάν Χαλίς που το 1932 «στέφθηκε» Μις Κόσμος.
Μετά το πογκρόμ του Σεπτεμβρίου του 1955 η ελληνική κοινότητα συρρικνώθηκε σε απίστευτο βαθμό ώστε σήμερα να απομένουν μόνοι 2.500 Ελληνες στην Πόλη. Και είναι ασφαλώς ειρωνικό που τα γεγονότα εκείνα έλαβαν χώρα πέντε χρόνια μετά τις πρώτες ελεύθερες εκλογές στην Τουρκία.
Οταν ένα ιστορικό βιβλίο διαθέτει τις αφηγηματικές αρετές του Midnight at the Pera Palace η γνώση μετατρέπεται σε όχημα της φαντασίας και η εποχή αναδύεται ανάγλυφη μέσα από τη σκοτεινή μάζα του χρόνου. Ενα βιβλίο μάλιστα σαν κι αυτό έχει ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τον έλληνα αναγνώστη. Οχι μόνο γιατί μας παρέχει πληροφορίες για τον ελληνισμό στην Κωνσταντινούπολη του Μεσοπολέμου αλλά και γιατί αναλύει την ειδική θέση και τη σημασία του, τη σχέση και τους δεσμούς του με τις άλλες εθνικές ομάδες. Μας μεταφέρει σε έναν κόσμο που χάθηκε αλλά που η παρουσία και η μνήμη του σημάδεψαν το μέλλον, μνήμη απαράγραπτη και σήμερα.Ελπίζω να εκδοθεί και στη γλώσσα μας.
Charles KingMidnight at the Pera Palace.
The Birth of Modern Istanbul
Εκδόσεις Norton, 2014,
σελ. 476, τιμή 27,95 δολάρια ΗΠΑ
Στις 8 Μαΐου 1948 αυτοκτόνησε στην Κωνσταντινούπολη πέφτοντας στα νερά του Βοσπόρου ένας περίεργος τύπος που κανένας δεν ήξερε από πού κρατούσε η σκούφια του. Επρεπε να περάσουν τριάντα χρόνια για να γίνει γνωστό ότι επρόκειτο για τον Ρούντολφ φον Σεμπότεντορφ, εξέχον μέλος της Εταιρείας της Θούλης από την οποία προέκυψε το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα Γερμανών Εργατών (δηλαδή το ναζιστικό κόμμα). Ο Σεμπότεντορφ ήταν ναζιστής αλλά και διπλός πράκτορας Γερμανών και Βρετανών στα τρία τελευταία χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και δρούσε στην Κωνσταντινούπολη, κατεξοχήν πόλη των κατασκόπων, όχι μόνο τότε αλλά από τις αρχές ακόμη του 20ού αιώνα. Η ιστορία κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα της «βασιλίδος των πόλεων», όπως την αποκαλούσαν στη βυζαντινή εποχή, αναδεικνύεται στο εξαίρετο βιβλίο του Τσαρλς Κινγκ Μidnight at the Pera Palace. The Birth of Modern Istanbul (Μεσάνυχτα στο Πέρα Πάλας. Η γέννηση της σύγχρονης Κωνσταντινούπολης).
Η Κωνσταντινούπολη όμως δεν υπήρξε μόνο πόλη των κατασκόπων, αλλά και των λευκών εμιγκρέδων οι οποίοι έφταναν κατά κύματα από τη Ρωσία μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων. Ηταν μια πολυεθνική μητρόπολη που ως τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1920 θα τη χαρακτήριζε κανείς παγκόσμια, που σημαίνει ότι καμιά άλλη δεν μπορούσε να παραβληθεί μαζί της. Πόλη σε διαρκή μεταμόρφωση, ζωντανή, παλλόμενη, γεμάτη πάθη και μυστήρια. Η Κωνσταντινούπολη από αυτοκρατορική οθωμανική πρωτεύουσα μεταμορφωνόταν σε πόλη δυτικού τύπου διατηρώντας ωστόσο και πολλά από τα ισλαμικά της γνωρίσματα.
Ενα από τα σημειακά της κτίσματα είναι το ξενοδοχείο «Πέρα Παλάς». Ο Τσαρλς Κινγκ, ιστορικός του Πανεπιστημίου Τζορτζτάουν, το τοποθετεί στο κέντρο της αφήγησής του. Το «Πέρα Παλάς» χτίστηκε το 1895 από την εταιρεία η οποία κατασκεύαζε τα βαγόνια του Οριάν Εξπρές, του θρυλικού τρένου που η αφετηρία της διαδρομής του ήταν το Λονδίνο και το τέρμα της η Κωνσταντινούπολη. Σκοπός των ιδιοκτητών του ήταν να φιλοξενεί τους διάσημους επιβάτες του πολυτελέστερου τότε τρένου στον κόσμο: δούκες, βαρόνους, βασιλείς, πάμπλουτους επιχειρηματίες και διασημότητες της εποχής.
«Πέρα Παλάς» και Μποδοσάκης
Το «Πέρα Παλάς» ήταν το πρώτο από τα μεγάλα ξενοδοχεία πολυτελείας
της Πόλης, όπου συναντιούνταν πλούσιοι δυτικοί και ευκατάστατοι
Οθωμανοί, ιδιαίτερα μετά την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α'
Παγκόσμιο Πόλεμο και την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τις δυνάμεις
της Αντάντ. Αλλά την ίδια ακριβώς ημέρα που οι Σύμμαχοι κατέλαβαν την
πόλη έκλεισε δωμάτιο και έμεινε στο «Πέρα Παλάς» ο Μουσταφά Κεμάλ.
Ιδιοκτήτης του ξενοδοχείου ήταν ο Πρόδρομος Μποδοσάκης που το είχε
αγοράσει έναν χρόνο νωρίτερα. Εκεί έκλεισε κάποιες από τις
σημαντικότερες επιχειρηματικές του συμφωνίες και απέκτησε τις γνωριμίες
που θα του επέτρεπαν ακόμη και όταν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή ήρθε
στην Ελλάδα να αναπτύξει την τεράστια επιχειρηματική δραστηριότητα που
γνωρίζουμε.
Ο Μποδοσάκης δεν είχε τη μοίρα άλλων επιχειρηματιών οι οποίοι μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή οδηγήθηκαν στην πτώχευση. Για να μείνουμε σε ένα μόνο παράδειγμα, ο ιδιοκτήτης του «Hotel des Londres» Κοφάκος πτώχευσε το 1928 και κατάντησε ζητιάνος. Λίγο αργότερα εμφανίστηκε στην είσοδο του ξενοδοχείου και τον απομάκρυναν βίαια. Επέστρεψε με ένα πιστόλι και σκότωσε έναν από τους υπαλλήλους του ξενοδοχείου που λίγους μήνες νωρίτερα ήταν δικό του.
Ο Μποδοσάκης στη δεκαετία του 1930 υπήρξε ο μεγαλύτερος βιομήχανος της Ελλάδας. Παρήγε σφαίρες, νάρκες, εκρηκτικά και χειροβομβίδες. Στη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου μάλιστα προμήθευε με όπλα και τον Φράνκο και τους Δημοκρατικούς, ενώ στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έκανε το ίδιο για λογαριασμό των Βρετανών και των Γερμανών εκμεταλλευόμενος τις σχέσεις που είχε αναπτύξει από την εποχή που ήταν ιδιοκτήτης του «Πέρα Παλάς».
Το «Πέρα Παλάς» είναι γνωστό στη Δύση περισσότερο γιατί εκεί έμενε η Αγκαθα Κρίστι όπου έγραψε και το διάσημο μυθιστόρημά της Εγκλημα στο Οριάν Εξπρές. Το δωμάτιό της, όπως και το αντίστοιχο όπου έμενε ο Κεμάλ Ατατούρκ, μπορεί κανείς να το επισκεφθεί και σήμερα.
Το «Πέρα Παλάς» υπήρξε το μυθικό ξενοδοχείο μιας μυθικής και ταυτοχρόνως ταραγμένης εποχής. Οταν η Πόλη ήταν γεμάτη ρώσους λευκούς αλλά και πράκτορες των μπολσεβίκων, κάποιοι από τους οποίους είχαν ως αποστολή να δολοφονήσουν τον Τρότσκι, που είχε καταφύγει στην πόλη διωκόμενος από τον Στάλιν. Ηταν τα χρόνια όπου η τζαζ θριάμβευε σε μια πόλη γεμάτη μπαρ, μικρές και μεγάλες ορχήστρες, μια πόλη σε συνεχή μεταμόρφωση.
Τρότσκι και σοβιετικοί κατάσκοποι
Πλήθος συναρπαστικές ιστορίες ξεδιπλώνονται σε τούτο το
καλειδοσκοπικό κείμενο. Και μόνο τα όσα εξιστορούνται σχετικά με την
παραμονή του Τρότσκι εκεί αρκούν για να γράψει κανείς ένα χωριστό βιβλίο
με πλοκή που θα ζήλευε ακόμη και ο Τζον Λε Καρέ. Η Κωνσταντινούπολη
ήταν το κέντρο του κατασκοπικού δικτύου του σοβιετικού καθεστώτος όπου
σχεδιάζονταν οι σχετικές επιχειρήσεις στη Νοτιανατολική Ευρώπη και στη
Μέση Ανατολή.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία θεωρούσε ότι αποτελούσε τη συνέχεια του χαλιφάτου και η άποψη αυτή διατηρήθηκε ως τα μέσα της δεκαετίας του 1920. Το σοβιετικό κατασκοπευτικό σύστημα ωστόσο ήταν τότε αξιοθαύμαστο, αντάξιο των παραδόσεων της Οχράνα, της μυστικής αστυνομίας που δημιούργησε τον 19ο αιώνα ο τσάρος Αλέξανδρος Γ. Οι σοβιετικοί κατάσκοποι κατάφερναν να έχουν πρόσβαση στην αλληλογραφία η οποία προοριζόταν για τον Τρότσκι ή για οργανώσεις των λευκών που δρούσαν στην Κωνσταντινούπολη. Και ακόμη πιο σημαντικό: να «φυτεύουν» πληροφοριοδότες σε ξένες πρεσβείες. Επέτυχαν να «φυτέψουν» πληροφοριοδότη ακόμη και στο σπίτι του ίδιου του Τρότσκι, όπως είπε αργότερα ένας από αυτούς ονόματι Γκιόργκι Αβακούμοφ, ο πρώτος κατάσκοπος του Στάλιν που αυτομόλησε στη Δύση.
Ο Αβακούφ ανήκε το 1929 και το 1930 στο δίκτυο των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών που συντόνιζε τις κατασκοπευτικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα, τη Συρία και την Παλαιστίνη. Αργότερα ισχυρίστηκε πως αυτομόλησε επειδή είχε απογοητευθεί από το σοβιετικό σύστημα αλλά, όπως γράφει ο Κινγκ, τα αίτια ήταν πιο «πεζά». Ο Αβακούμοφ είχε ερωτευθεί τη Βρετανίδα Ιζαμπέλ Στρίτερ που είχε προσλάβει ως διερμηνέα του. Μετά την αυτομόλησή του μετέβη διά θαλάσσης στη Γαλλία, ενώ εκείνη πήρε το Οριάν Εξπρές. Συναντήθηκαν στο Παρίσι και έκτοτε έζησαν μαζί ως σύζυγοι.
Και άλλες ιστορίες σοβιετικών κατασκόπων ή λευκών περιλαμβάνονται στο βιβλίο μαζί με ιστορίες του μπουντουάρ. Δεν μπορούσε φυσικά να λείπει και η ιστορία της Κεριμάν Χαλίς που το 1932 «στέφθηκε» Μις Κόσμος.
Ο εκτουρκισμός της Πόλης
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ομοιότητες που εντοπίζει ο συγγραφέας ανάμεσα στο μπολσεβικικό και το κεμαλικό καθεστώς. Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε την επικράτηση του μονολιθικού κράτους. Η μετατροπή ως εκ τούτου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε εθνικό κράτος είχε τις συνέπειές της. Η Κωνσταντινούπολη σταδιακά από πολυεθνική έγινε και εκείνη τουρκική, δεδομένου ότι ο εκτουρκισμός της χώρας επέβαλε την εξαφάνιση των μειονοτήτων της, ακόμη και εκείνων που ως τελευταίο τους καταφύγιο επέλεξαν την πολυεθνική Κωνσταντινούπολη, για να εκδιωχθούν και από εκεί στα επόμενα χρόνια είτε με διοικητικά μέτρα είτε με πογκρόμ. Η πόλη έπαψε σε μεγάλο βαθμό να είναι οθωμανική και ο πολυεθνικός της χαρακτήρας άρχιζε σιγά-σιγά να χάνεται παρά την άφιξη των Εβραίων της Ανατολικής Ευρώπης στη δεκαετία του 1940 και των γερμανών Εβραίων διανοουμένων μια δεκαετία νωρίτερα.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ομοιότητες που εντοπίζει ο συγγραφέας ανάμεσα στο μπολσεβικικό και το κεμαλικό καθεστώς. Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε την επικράτηση του μονολιθικού κράτους. Η μετατροπή ως εκ τούτου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε εθνικό κράτος είχε τις συνέπειές της. Η Κωνσταντινούπολη σταδιακά από πολυεθνική έγινε και εκείνη τουρκική, δεδομένου ότι ο εκτουρκισμός της χώρας επέβαλε την εξαφάνιση των μειονοτήτων της, ακόμη και εκείνων που ως τελευταίο τους καταφύγιο επέλεξαν την πολυεθνική Κωνσταντινούπολη, για να εκδιωχθούν και από εκεί στα επόμενα χρόνια είτε με διοικητικά μέτρα είτε με πογκρόμ. Η πόλη έπαψε σε μεγάλο βαθμό να είναι οθωμανική και ο πολυεθνικός της χαρακτήρας άρχιζε σιγά-σιγά να χάνεται παρά την άφιξη των Εβραίων της Ανατολικής Ευρώπης στη δεκαετία του 1940 και των γερμανών Εβραίων διανοουμένων μια δεκαετία νωρίτερα.
Μετά το πογκρόμ του Σεπτεμβρίου του 1955 η ελληνική κοινότητα συρρικνώθηκε σε απίστευτο βαθμό ώστε σήμερα να απομένουν μόνοι 2.500 Ελληνες στην Πόλη. Και είναι ασφαλώς ειρωνικό που τα γεγονότα εκείνα έλαβαν χώρα πέντε χρόνια μετά τις πρώτες ελεύθερες εκλογές στην Τουρκία.
Οταν ένα ιστορικό βιβλίο διαθέτει τις αφηγηματικές αρετές του Midnight at the Pera Palace η γνώση μετατρέπεται σε όχημα της φαντασίας και η εποχή αναδύεται ανάγλυφη μέσα από τη σκοτεινή μάζα του χρόνου. Ενα βιβλίο μάλιστα σαν κι αυτό έχει ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τον έλληνα αναγνώστη. Οχι μόνο γιατί μας παρέχει πληροφορίες για τον ελληνισμό στην Κωνσταντινούπολη του Μεσοπολέμου αλλά και γιατί αναλύει την ειδική θέση και τη σημασία του, τη σχέση και τους δεσμούς του με τις άλλες εθνικές ομάδες. Μας μεταφέρει σε έναν κόσμο που χάθηκε αλλά που η παρουσία και η μνήμη του σημάδεψαν το μέλλον, μνήμη απαράγραπτη και σήμερα.Ελπίζω να εκδοθεί και στη γλώσσα μας.
