Η οικονομική κρίση, η στασιμότητα, η διάψευση των προσδοκιών
Η ύφεση που ακολούθησε το
Κραχ του 1929 επιδεινώθηκε εντυπωσιακά οκτώ χρόνια αργότερα και η
ανάκαμψη ήρθε με την τεράστια οικονομική ώθηση που έδωσε ο Β' Παγκόσμιος
Πόλεμος, μια σύγκρουση που κόστισε πάνω από 60 εκατομμύρια ζωές. Και
όταν επιτέλους ήρθε η ανάκαμψη, ολόκληρες περιοχές της Ευρώπης και της
Ασίας είχαν γίνει ερείπια.
Η σημερινή παγκόσμια κατάσταση δεν είναι τόσο τρομερή, αλλά υπάρχουν
κάποιες ομοιότητες, ιδιαίτερα με το 1937. Τώρα, όπως και τότε, οι
άνθρωποι έχουν απογοητευθεί επί μεγάλο χρονικό διάστημα και πολλοί είναι
απελπισμένοι. Είναι όλο και πιο φοβισμένοι για το μακροπρόθεσμο
οικονομικό μέλλον τους. Και οι φόβοι αυτοί μπορεί να έχουν σοβαρές
συνέπειες.
Για παράδειγμα, ο αντίκτυπος της οικονομικής κρίσης του 2008 στις οικονομίες της Ρωσίας και της Ουκρανίας μπορεί τελικά να συνέβαλε στον πρόσφατο πόλεμο εκεί. Σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, και οι δύο χώρες γνώρισαν θεαματική ανάπτυξη το διάστημα 2002-2007: μέσα σε αυτά τα χρόνια το πραγματικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 52% στην Ουκρανία και κατά 46% στη Ρωσία.
Για παράδειγμα, ο αντίκτυπος της οικονομικής κρίσης του 2008 στις οικονομίες της Ρωσίας και της Ουκρανίας μπορεί τελικά να συνέβαλε στον πρόσφατο πόλεμο εκεί. Σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, και οι δύο χώρες γνώρισαν θεαματική ανάπτυξη το διάστημα 2002-2007: μέσα σε αυτά τα χρόνια το πραγματικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 52% στην Ουκρανία και κατά 46% στη Ρωσία.
Αυτά ανήκουν στο παρελθόν: η πραγματική αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ
ήταν μόλις 0,2% τον τελευταίο χρόνο στην Ουκρανία και μόνο 1,3% στη
Ρωσία. Η κοινωνική δυσαρέσκεια που ανακύπτει από τέτοια απογοήτευση
μπορεί να μας βοηθήσει να εξηγήσουμε την οργή των ουκρανών αυτονομιστών,
τη δυσαρέσκεια των Ρώσων, αλλά και την απόφαση του ρώσου προέδρου
Βλαντίμιρ Πούτιν να προσαρτήσει την Κριμαία και να υποστηρίξει τους
αυτονομιστές.
Το «νέο φυσιολογικό» και το ψαλίδισμα των ελπίδων
Υπάρχει μια ονομασία για την απελπισία και τη δυσαρέσκεια που
παρατηρούμε - όχι μόνο στη Ρωσία και στην Ουκρανία - από τότε που
ξέσπασε η διεθνής οικονομική κρίση. Είναι το «νέο φυσιολογικό» - και
αναφέρεται στις μακροπρόθεσμα μειωμένες προοπτικές για οικονομική
ανάπτυξη.
Η απελπισία μετά το 1937 οδήγησε στην εμφάνιση παρόμοιων νέων όρων και
τότε. Ενα παράδειγμα είναι η «κοσμική στασιμότητα», που αναφέρεται στη
μακροπρόθεσμη οικονομική δυσπραγία.Η λέξη κοσμική (secular στα αγγλικά) προέρχεται από τη λατινική
saeculum, που σημαίνει μια γενιά ή έναν αιώνα. Η λέξη στασιμότητα
υποδηλώνει έναν βάλτο, ένα τέλμα όπου αναπτύσσονται μεγάλοι κίνδυνοι.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1930 ο κόσμος ανησυχούσε επίσης για τη
δυσαρέσκεια στην Ευρώπη, η οποία είχε ήδη τροφοδοτήσει την άνοδο του
Αδόλφου Χίτλερ και του Μπενίτο Μουσολίνι.
Ο άλλος όρος που εμφανίστηκε ξαφνικά γύρω στο 1937 ήταν ο
«υποκαταναλωτισμός» - η θεωρία ότι φοβισμένοι άνθρωποι θέλουν να κάνουν
μεγάλες οικονομίες εν όψει των δύσκολων καιρών που έρχονται.
Επιπλέον, το ποσό της εξοικονόμησης υπερβαίνει τις διαθέσιμες
επενδυτικές ευκαιρίες. Ως αποτέλεσμα, η οικονομία επιβραδύνεται και
άλλο, επειδή δεν ξεκινούν νέες επιχειρήσεις, δεν κατασκευάζονται ούτε
πωλούνται νέα ακίνητα και ούτω καθεξής.
Η «κοσμική στασιμότητα» και ο «υποκαταναλωτισμός» είναι όροι που
προδίδουν μια υποκείμενη απαισιοδοξία, η οποία, με την αποθάρρυνση των
δαπανών, ενισχύει όχι μόνο μια αδύναμη οικονομία, αλλά επίσης δημιουργεί
θυμό, μισαλλοδοξία και μια δυναμική για βία.
Κυρώσεις στη Ρωσία ίσον ύφεση στην Ευρώπη
Στο magnum opus του «Οι ηθικές συνέπειες της οικονομικής ανάπτυξης» ο Μπέντζαμιν Μ. Φρίντμαν έδωσε
πολλά παραδείγματα όπου η μείωση της οικονομικής ανάπτυξης οδηγεί - με
μεταβλητές και μερικές φορές μεγάλες καθυστερήσεις - στη μισαλλοδοξία,
στον επιθετικό εθνικισμό και στον πόλεμο. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «η
αξία της ανόδου του βιοτικού επιπέδου δεν έγκειται μόνο στις
συγκεκριμένες βελτιώσεις που φέρνει στη ζωή των ατόμων, αλλά στο πώς
διαμορφώνει τον κοινωνικό, πολιτικό και εν τέλει τον ηθικό χαρακτήρα
ενός λαού».Το μειονέκτημα των διεθνών κυρώσεων κατά της Ρωσίας για τη στάση
της στην Ανατολική Ουκρανία είναι ότι μπορεί να παράγει μια ύφεση σε όλη
την Ευρώπη - και πέρα από αυτήν. Αυτό θα δημιουργήσει δυστυχισμένους
Ρώσους, δυστυχισμένους Ουκρανούς και δυστυχισμένους Ευρωπαίους. Και θα
μειώσει την εμπιστοσύνη και την υποστήριξή τους για τους ειρηνικούς
δημοκρατικούς θεσμούς.
Ο Ρόμπερτ Τζ. Σίλερ τιμήθηκε με το Νομπέλ Οικονομίας το 2013 και είναι καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Γέιλ στις ΗΠΑ.
