Δίπλα από το Επος του '40 και την
ηρωική αντίσταση των Ελλήνων υπάρχουν και κάποιες σελίδες που παραμένουν
επιμελώς σφαλιστές στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας. Περιπτώσεις ανθρώπων
που ακολούθησαν διαδρομές υπόγειες και σκοτεινές. Ταγματασφαλίτες και
λοιποί δωσίλογοι που φόρεσαν τη γερμανική στολή και στη συνέχεια την
έβαλαν στη ναφθαλίνη.
Δεκάδες χιλιάδες συνεργάτες των Γερμανών, που παρέμειναν στην
πλειονότητά τους ατιμώρητοι, συνέχισαν τη ζωή τους ανενόχλητοι και
στοίχειωσαν την πολιτικοκοινωνική ζωή της χώρας. Ο Εμφύλιος έγινε στην
Ελλάδα η κολυμβήθρα του Σιλωάμ και οι προδότες βαπτίστηκαν
αντικομμουνιστές και εθνικόφρονες, ενταγμένοι σε παρακρατικούς
μηχανισμούς αλλά και στο επίσημο κράτος.
Το θέμα της δράσης και της ατιμωρησίας των δωσιλόγων στην Ελλάδα άρχισε να μελετάται τα τελευταία χρόνια, ενώ ακόμη και σήμερα συνιστά ένα μεγάλο ταμπού για την επίσημη ιστοριογραφία. Μία από τις αρτιότερες μελέτες για την τύχη των δωσιλόγων στην Ελλάδα είναι του Στράτου Δορδανά «Η γερμανική στολή στη ναφθαλίνη» (Εκδόσεις της Εστίας).
Γι' αυτό το μεγάλο ταμπού μάς μίλησε ο Στράτος Δορδανάς. Για την
ατιμωρησία των δωσιλόγων και τη μετέπειτα πορεία τους στην ελληνική
κοινωνία. Για την επιλογή της επίσημης ιστοριογραφίας να εστιάζει κυρίως
σε «πινακοθήκες ηρώων». Για το ένοχο παρελθόν που πέρασε το 1989 από
τις υψικαμίνους της Χαλυβουργικής. Γι' αυτές τις στάχτες που θα
στοιχειώνουν το παρόν και το μέλλον μας.
- Κατά τη διάρκεια της ιστορικής σας έρευνας, τι σας έμεινε ως το πλέον εντυπωσιακό;
«Ο τελικός αριθμός αυτών που καταδικάστηκαν. Αντίθετα με ό,τι συνέβη στην υπόλοιπη Ευρώπη, στην Ελλάδα, από τις χιλιάδες δικογραφίες, φυλακίστηκαν ελάχιστοι και ακόμη λιγότεροι ήταν εκείνοι που εξέτισαν την ποινή τους. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου το εν λόγω φαινόμενο εντάθηκε και στις αρχές τις δεκαετίας του '50 ήταν όλοι ελεύθεροι. Πολλοί μάλιστα δεν πέρασαν ποτέ από τις αίθουσες των δικαστηρίων. Αναβαπτίστηκαν από την εμφυλιακή κολυμβήθρα του Σιλωάμ και ως διώκτες του κομμουνισμού πέρασαν στην πλειονότητά τους στην Εθνοφυλακή και στον Εθνικό Στρατό. Δεν πλήρωσαν ποτέ για τις πράξεις τους. Στη Γερμανία όλα τα αρχεία της Στάζι πέρασαν στα χέρια του κράτους. Εμείς, αντίθετα, το '89, σε μια κακώς νοούμενη συμφιλίωση, κάψαμε τους φακέλους που θα μπορούσαν να είναι σήμερα εθνική κληρονομιά ώστε να αποφεύγονται τα ίδια λάθη. Οι στάχτες των υψικαμίνων της Χαλυβουργικής θα στοιχειώνουν το ελληνικό παρόν και μέλλον».
- Πού αποδίδετε το γεγονός ότι ενώ όλη η Ευρώπη γιορτάζει την ημέρα της απελευθέρωσης από τους Γερμανούς, εμείς επιλέξαμε να γιορτάσουμε την ημέρα του «Οχι»;
«Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος αποτελεί αναμφίβολα ένα έπος του έθνους μας. Η πρώτη επιτυχής άμυνα απέναντι στις φασιστικές ορδές. Το πρώτο "Οχι" της Ευρώπης. Στην Ελλάδα όμως μεσολάβησε ο Δεκέμβρης του '44 και ο Εμφύλιος. Ενας πόλεμος μέσα στον πόλεμο, που αμαύρωσε την Εθνική Αντίσταση και λειτούργησε σαν παραμορφωτικός καθρέφτης. Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος δεν είχε αυτά τα βαρίδια. Ηταν μια βολική επιλογή για το εθνικό αφήγημα που συνέχει την κοινωνία και δεν τη διαιρεί».
- Σας εξέπληξε η εμφάνιση και η άνοδος της Χρυσής Αυγής;
«Για τον ιστορικό και πολιτικό επιστήμονα που έχει συναντήσει
και στο παρελθόν σπαράγματα ακροδεξιών οργανώσεων, δεν προκαλεί έκπληξη η
παρουσία της. Η Χρυσή Αυγή δεν προήλθε από παρθενογένεση. Από την
περίοδο του Μεσοπολέμου υπήρχαν αρκετές εθνικιστικές οργανώσεις που
ορισμένες μάλιστα χαρακτηρίζονταν ιδιαίτερα δυναμικές, όπως η "Εθνική
Ενωση Ελλάς", με έδρα τη Θεσσαλονίκη, με αντισημιτική και
αντικομμουνιστική ταυτότητα, η οποία μετά την άνοδο του Χίτλερ στην
εξουσία προσπάθησε να εμπλακεί στον πολιτικό στίβο.
Αργότερα απορροφήθηκε από τη μεταξική οργάνωση Εθνική Εταιρεία και επανήλθε κατά την περίοδο της Κατοχής. Το σημαντικότερο όμως αίτιο εμφάνισης της Χρυσής Αυγής παραμένει η πολλαπλή κρίση που μαστίζει την ελληνική κοινωνία. Μια κοινωνία κατακερματισμένη».
- Μήπως πληρώνουμε την έλλειψη τόλμης που παρουσιάζεται στα σχολικά εγχειρίδια, να παρουσιάσουν τις σκοτεινές πτυχές της Κατοχής και του Εμφυλίου;
«Κάθε φορά που εκδίδεται ένα σχολικό βιβλίο Ιστορίας γίνονται συζητήσεις επί συζητήσεων για το πώς θα περιγραφεί όλη η πινακοθήκη των ηρώων μας και σπανίως ασχολούμαστε με τις υπόγειες διαδρομές της Ιστορίας. Για εκείνους που αντέδρασαν ανακόλουθα. Στη Γερμανία, επί παραδείγματι, στάθηκαν με σθένος απέναντι στην Ιστορία τους, χρηματοδοτώντας μεταξύ άλλων εκπαιδευτικά προγράμματα προκειμένου οι νέοι να κατανοήσουν το παρελθόν χωρίς ενοχές. Μέσα από την κατανόηση υπήρξε η συμφιλίωση. Στην Ελλάδα αυτό δεν συνέβη. Κάποια στιγμή πρέπει να πάψουμε να ατενίζουμε το παρελθόν με νευρώσεις. Γιατί έρχονται στιγμές που το παρελθόν έρχεται και ηγεμονεύει το παρόν».
- Γιατί η ένοπλη συνεργασία με τους Γερμανούς ήταν πιο εκτεταμένη στη Μακεδονία συγκριτικά με την υπόλοιπη Ελλάδα;
«Στη Μακεδονία είχαμε πολλές ξένες πληθυσμιακές δεξαμενές, τις οποίες το ελληνικό κράτος δεν πρόλαβε να εξελληνίσει και οι οποίες ήταν φυσικά μειωμένων εθνικών φρονημάτων. Ανάμεσά τους όμως βρίσκουμε και Ελληνες εθνικοσοσιαλιστές και παλιούς αντικομμουνιστές που βρήκαν να ανοίγεται μπροστά τους "πεδίον δόξης λαμπρόν", σλαβόφωνοι που είχαν συνεργαστεί προηγουμένους με τους Ιταλούς, αλλά και άλλες εθνοτικές ομάδες, όπως οι περίφημοι δύο χιλιάδες Βλάχοι. Δεν πρέπει να ξεχνάμε επίσης τους ελληνόφωνους και τουρκόφωνους που είχαν νωπές τις μνήμες από τη συνεργασία του Κεμάλ με τους μπολσεβίκους. Αυτή η τελευταία κατηγορία ήταν και εκείνη που εξοπλίστηκε εξαιτίας των αντικομμουνιστικών φρονημάτων της. Γενικότερα, στην Ελλάδα το σύνθημα δημοκρατία ή φασισμός είχε αντικατασταθεί από το κομμουνισμός-αντικομμουνισμός. Ενα σύνθημα που πριμοδοτήθηκε, όπως ήταν αναμενόμενο, από τη γερμανική προπαγάνδα».
- Πώς κρίνετε τη στάση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στο ζήτημα της «εκκαθάρισης» των δωσιλόγων όταν η Δικαιοσύνη βρέθηκε στα χέρια του;
«Δεν έκανε όσα του καταμαρτυρεί η δεξιά ιστοριογραφία. Θα μπορούσε να έχει κάνει πολύ περισσότερα. Θα ανέμενε κανείς να κάνει περισσότερα. Δεν υπάρχουν αυτές οι εκατόμβες θυμάτων που του καταλογίζουν. Κατά τη διάρκεια αλλά και μετά την Κατοχή ο ΕΛΑΣ είχε συντάξει λίστες με δωσίλογους αλλά και αμιγώς πολιτικών του αντιπάλων.
Οταν είχε κυριαρχήσει στη Μακεδονία συνέλαβε χιλιάδες. Ολους αυτούς τους μετέφεραν στο στρατόπεδο Παύλος Μελάς. Μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας και αφού προηγουμένως είχαν μεταφερθεί στην Αριδαία, παραδόθηκαν από τον ΕΛΑΣ στους Βρετανούς. Βλέποντας τον αριθμό των συλληφθέντων και εκείνων που παραδόθηκαν, καταλαβαίνεις ότι το 99% επέστρεψαν στα σπίτια τους.
Με εμφανή τα σημάδια της κράτησης, αλλά ζωντανοί. Θεωρώ ότι η στάση του ΕΛΑΣ ήταν σε γενικές γραμμές ψύχραιμη, ίσως και γιατί αιφνιδιάστηκε και από τα γεγονότα του Δεκεμβρίου. Δεν έλειψαν βέβαια και οι εν ψυχρώ εκτελέσεις, όπως μετά τη μάχη στο Κιλκίς. Ηταν όμως μεμονωμένες».
- Ο ιστορικός οφείλει να είναι ένας αντικειμενικός κριτής και εσείς στη μελέτη σας το τηρείτε στο ακέραιο. Πιάσατε όμως κάποια στιγμή τον εαυτό σας να εξοργίζεται;
«Περισσότερο έπιασα τον εαυτό μου να βιώνει πιο έντονα συναισθηματικά το χορό της διαφυγής των δωσιλόγων. Τα υπόγεια κανάλια. Την εμπλοκή μεγάλου μέρους της Δικαιοσύνης, πολιτευτών, πολιτικών αλλά και διωκτικών αρχών. Εντυπωσιάστηκα με τις πρακτικές τους. Ολοι αυτοί στο σύνολό τους διέβαλαν την απονομή Δικαιοσύνης που είχε την επιθυμία να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. Υπήρχαν στιγμές που αισθάνθηκα άβολα, γιατί αν και είχα μια γενική εικόνα του φαινομένου, δεν περίμενα τέτοια έκταση. Το γνωρίζαμε το θέμα, αλλά το ζήτημα ήταν να αποδειχτεί - και σε αυτή τη μελέτη θεωρώ ότι στοιχειοθετήθηκε».
Το θέμα της δράσης και της ατιμωρησίας των δωσιλόγων στην Ελλάδα άρχισε να μελετάται τα τελευταία χρόνια, ενώ ακόμη και σήμερα συνιστά ένα μεγάλο ταμπού για την επίσημη ιστοριογραφία. Μία από τις αρτιότερες μελέτες για την τύχη των δωσιλόγων στην Ελλάδα είναι του Στράτου Δορδανά «Η γερμανική στολή στη ναφθαλίνη» (Εκδόσεις της Εστίας).
- Κατά τη διάρκεια της ιστορικής σας έρευνας, τι σας έμεινε ως το πλέον εντυπωσιακό;
«Ο τελικός αριθμός αυτών που καταδικάστηκαν. Αντίθετα με ό,τι συνέβη στην υπόλοιπη Ευρώπη, στην Ελλάδα, από τις χιλιάδες δικογραφίες, φυλακίστηκαν ελάχιστοι και ακόμη λιγότεροι ήταν εκείνοι που εξέτισαν την ποινή τους. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου το εν λόγω φαινόμενο εντάθηκε και στις αρχές τις δεκαετίας του '50 ήταν όλοι ελεύθεροι. Πολλοί μάλιστα δεν πέρασαν ποτέ από τις αίθουσες των δικαστηρίων. Αναβαπτίστηκαν από την εμφυλιακή κολυμβήθρα του Σιλωάμ και ως διώκτες του κομμουνισμού πέρασαν στην πλειονότητά τους στην Εθνοφυλακή και στον Εθνικό Στρατό. Δεν πλήρωσαν ποτέ για τις πράξεις τους. Στη Γερμανία όλα τα αρχεία της Στάζι πέρασαν στα χέρια του κράτους. Εμείς, αντίθετα, το '89, σε μια κακώς νοούμενη συμφιλίωση, κάψαμε τους φακέλους που θα μπορούσαν να είναι σήμερα εθνική κληρονομιά ώστε να αποφεύγονται τα ίδια λάθη. Οι στάχτες των υψικαμίνων της Χαλυβουργικής θα στοιχειώνουν το ελληνικό παρόν και μέλλον».
- Πού αποδίδετε το γεγονός ότι ενώ όλη η Ευρώπη γιορτάζει την ημέρα της απελευθέρωσης από τους Γερμανούς, εμείς επιλέξαμε να γιορτάσουμε την ημέρα του «Οχι»;
«Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος αποτελεί αναμφίβολα ένα έπος του έθνους μας. Η πρώτη επιτυχής άμυνα απέναντι στις φασιστικές ορδές. Το πρώτο "Οχι" της Ευρώπης. Στην Ελλάδα όμως μεσολάβησε ο Δεκέμβρης του '44 και ο Εμφύλιος. Ενας πόλεμος μέσα στον πόλεμο, που αμαύρωσε την Εθνική Αντίσταση και λειτούργησε σαν παραμορφωτικός καθρέφτης. Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος δεν είχε αυτά τα βαρίδια. Ηταν μια βολική επιλογή για το εθνικό αφήγημα που συνέχει την κοινωνία και δεν τη διαιρεί».
- Σας εξέπληξε η εμφάνιση και η άνοδος της Χρυσής Αυγής;
«Για τον ιστορικό και πολιτικό επιστήμονα που έχει συναντήσει
και στο παρελθόν σπαράγματα ακροδεξιών οργανώσεων, δεν προκαλεί έκπληξη η
παρουσία της. Η Χρυσή Αυγή δεν προήλθε από παρθενογένεση. Από την
περίοδο του Μεσοπολέμου υπήρχαν αρκετές εθνικιστικές οργανώσεις που
ορισμένες μάλιστα χαρακτηρίζονταν ιδιαίτερα δυναμικές, όπως η "Εθνική
Ενωση Ελλάς", με έδρα τη Θεσσαλονίκη, με αντισημιτική και
αντικομμουνιστική ταυτότητα, η οποία μετά την άνοδο του Χίτλερ στην
εξουσία προσπάθησε να εμπλακεί στον πολιτικό στίβο.
Αργότερα απορροφήθηκε από τη μεταξική οργάνωση Εθνική Εταιρεία και επανήλθε κατά την περίοδο της Κατοχής. Το σημαντικότερο όμως αίτιο εμφάνισης της Χρυσής Αυγής παραμένει η πολλαπλή κρίση που μαστίζει την ελληνική κοινωνία. Μια κοινωνία κατακερματισμένη».
- Μήπως πληρώνουμε την έλλειψη τόλμης που παρουσιάζεται στα σχολικά εγχειρίδια, να παρουσιάσουν τις σκοτεινές πτυχές της Κατοχής και του Εμφυλίου;
«Κάθε φορά που εκδίδεται ένα σχολικό βιβλίο Ιστορίας γίνονται συζητήσεις επί συζητήσεων για το πώς θα περιγραφεί όλη η πινακοθήκη των ηρώων μας και σπανίως ασχολούμαστε με τις υπόγειες διαδρομές της Ιστορίας. Για εκείνους που αντέδρασαν ανακόλουθα. Στη Γερμανία, επί παραδείγματι, στάθηκαν με σθένος απέναντι στην Ιστορία τους, χρηματοδοτώντας μεταξύ άλλων εκπαιδευτικά προγράμματα προκειμένου οι νέοι να κατανοήσουν το παρελθόν χωρίς ενοχές. Μέσα από την κατανόηση υπήρξε η συμφιλίωση. Στην Ελλάδα αυτό δεν συνέβη. Κάποια στιγμή πρέπει να πάψουμε να ατενίζουμε το παρελθόν με νευρώσεις. Γιατί έρχονται στιγμές που το παρελθόν έρχεται και ηγεμονεύει το παρόν».
- Γιατί η ένοπλη συνεργασία με τους Γερμανούς ήταν πιο εκτεταμένη στη Μακεδονία συγκριτικά με την υπόλοιπη Ελλάδα;
«Στη Μακεδονία είχαμε πολλές ξένες πληθυσμιακές δεξαμενές, τις οποίες το ελληνικό κράτος δεν πρόλαβε να εξελληνίσει και οι οποίες ήταν φυσικά μειωμένων εθνικών φρονημάτων. Ανάμεσά τους όμως βρίσκουμε και Ελληνες εθνικοσοσιαλιστές και παλιούς αντικομμουνιστές που βρήκαν να ανοίγεται μπροστά τους "πεδίον δόξης λαμπρόν", σλαβόφωνοι που είχαν συνεργαστεί προηγουμένους με τους Ιταλούς, αλλά και άλλες εθνοτικές ομάδες, όπως οι περίφημοι δύο χιλιάδες Βλάχοι. Δεν πρέπει να ξεχνάμε επίσης τους ελληνόφωνους και τουρκόφωνους που είχαν νωπές τις μνήμες από τη συνεργασία του Κεμάλ με τους μπολσεβίκους. Αυτή η τελευταία κατηγορία ήταν και εκείνη που εξοπλίστηκε εξαιτίας των αντικομμουνιστικών φρονημάτων της. Γενικότερα, στην Ελλάδα το σύνθημα δημοκρατία ή φασισμός είχε αντικατασταθεί από το κομμουνισμός-αντικομμουνισμός. Ενα σύνθημα που πριμοδοτήθηκε, όπως ήταν αναμενόμενο, από τη γερμανική προπαγάνδα».
- Πώς κρίνετε τη στάση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στο ζήτημα της «εκκαθάρισης» των δωσιλόγων όταν η Δικαιοσύνη βρέθηκε στα χέρια του;
«Δεν έκανε όσα του καταμαρτυρεί η δεξιά ιστοριογραφία. Θα μπορούσε να έχει κάνει πολύ περισσότερα. Θα ανέμενε κανείς να κάνει περισσότερα. Δεν υπάρχουν αυτές οι εκατόμβες θυμάτων που του καταλογίζουν. Κατά τη διάρκεια αλλά και μετά την Κατοχή ο ΕΛΑΣ είχε συντάξει λίστες με δωσίλογους αλλά και αμιγώς πολιτικών του αντιπάλων.
Οταν είχε κυριαρχήσει στη Μακεδονία συνέλαβε χιλιάδες. Ολους αυτούς τους μετέφεραν στο στρατόπεδο Παύλος Μελάς. Μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας και αφού προηγουμένως είχαν μεταφερθεί στην Αριδαία, παραδόθηκαν από τον ΕΛΑΣ στους Βρετανούς. Βλέποντας τον αριθμό των συλληφθέντων και εκείνων που παραδόθηκαν, καταλαβαίνεις ότι το 99% επέστρεψαν στα σπίτια τους.
Με εμφανή τα σημάδια της κράτησης, αλλά ζωντανοί. Θεωρώ ότι η στάση του ΕΛΑΣ ήταν σε γενικές γραμμές ψύχραιμη, ίσως και γιατί αιφνιδιάστηκε και από τα γεγονότα του Δεκεμβρίου. Δεν έλειψαν βέβαια και οι εν ψυχρώ εκτελέσεις, όπως μετά τη μάχη στο Κιλκίς. Ηταν όμως μεμονωμένες».
- Ο ιστορικός οφείλει να είναι ένας αντικειμενικός κριτής και εσείς στη μελέτη σας το τηρείτε στο ακέραιο. Πιάσατε όμως κάποια στιγμή τον εαυτό σας να εξοργίζεται;
«Περισσότερο έπιασα τον εαυτό μου να βιώνει πιο έντονα συναισθηματικά το χορό της διαφυγής των δωσιλόγων. Τα υπόγεια κανάλια. Την εμπλοκή μεγάλου μέρους της Δικαιοσύνης, πολιτευτών, πολιτικών αλλά και διωκτικών αρχών. Εντυπωσιάστηκα με τις πρακτικές τους. Ολοι αυτοί στο σύνολό τους διέβαλαν την απονομή Δικαιοσύνης που είχε την επιθυμία να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. Υπήρχαν στιγμές που αισθάνθηκα άβολα, γιατί αν και είχα μια γενική εικόνα του φαινομένου, δεν περίμενα τέτοια έκταση. Το γνωρίζαμε το θέμα, αλλά το ζήτημα ήταν να αποδειχτεί - και σε αυτή τη μελέτη θεωρώ ότι στοιχειοθετήθηκε».
