Του Βλάση Αγτζίδη (*)
H ριζική αντιμετώπιση από τον Ερντογάν των πραξικοπηματιών, των δικτύων τους αλλά και πολλών αντιπολιτευόμενων σ’ αυτόν, είναι απλώς η κορυφή του παγόβουνου. Το ιστορικό διακύβευμα είναι εντυπωσιακό.Ο Ερντογάν παρεμβαίνει στη βασική δομή της τουρκικής δημοκρατίας. Καταστρέφει τους μηχανισμούς του κεμαλισμού -δηλαδή το σκληρό και πραγματικό Βαθύ Κράτος- που τη δημιούργησαν, την συντήρησαν, τη διαμόρφωσαν και έθεσαν εαυτόν ως τον απόλυτο εγγυητή.Παράλληλα επιχειρεί να απογαλακτιστεί από την δυτική κηδεμονία και να εδραιωθεί ως περιφερειακή δύναμη. Η βαθύτατη ιδεολογική ρήξη, αυτό το μεγάλο διακύβευμα, περιγράφεται στη συνέχεια.
Κοράνι εναντίον εκκοσμίκευσης
Η προσπάθεια αποτίμησης των πρόσφατων δραματικών γεγονότων στην Τουρκία οδηγεί αναπόφευκτα στη μελέτη της περιόδου κατά την οποία η ισλαμική, αλλά και πολυεθνική, Οθωμανική Αυτοκρατορία μετεξελίχθηκε σε έθνος-κράτος και έλαβε το όνομα Τουρκική Δημοκρατία (Türkiye Cumhuriyeti). Η απαρχή της θανάσιμης σχέσης μεταξύ ισλαμιστών και εθνικιστών, οπαδών της εκκοσμίκευσης, εντοπίζεται σ’ αυτό ακριβώς το ιστορικό μεταίχμιο. Τμήμα αυτής της αντιπαράθεσης μπορεί να θεωρηθεί και η σύγκρουση του Ερντογάν με τον Γκιουλέν. Εφόσον ο δεύτερος εκφράζει τη σχετικά ανεκτική παράδοση του σουφισμού και υπήρξε η τελευταία προσπάθεια σύνθεσης της εκκοσμίκευσης με το Ισλάμ, ενάντια στο ορθόδοξο σουνιτικό Ισλάμ.Η ήττα των Νεότουρκων –που είχαν διαμορφώσει μια πρώιμη εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία– στον Α΄ Παγκόσμιο δημιούργησε νέα δεδομένα. Οι μεταπολεμικές ρυθμίσεις ευνοούσαν μια ομαλή μετάβαση στην εποχή των εθνών-κρατών λαμβάνοντας υπόψη και τα δικαιώματα και των άλλων εθνικών ομάδων. Η αυτονόμηση του Μουσταφά Κεμάλ, παλαιού Νεότουρκου, οδήγησε σε μια πρώτη σκληρή ρήξη με την οθωμανική κυβέρνηση. Η έδρα των εθνικιστών θα είναι πλέον η Αγκυρα ενώ η Κωνσταντινούπολη θα παραμένει το οχυρό του Χαλιφάτου. Οι σουλτανικοί θα τον χαρακτηρίσουν αρνησίθρησκο και αιρετικό και θα τον θέσουν εκτός νόμου. Η νίκη του Κεμάλ στον πόλεμο κατά των Ελλήνων και των Αρμενίων (1919-1922) άλλαξε τα δεδομένα. Η σουλτανική ηγεσία περιθωριοποιήθηκε και οι νεοτουρκικές αντιλήψεις για τη συγκρότηση του τουρκικού κράτους-έθνους υλοποιήθηκαν.
Οι Οθωμανοί εχθροί
Την ιδεολογική ανασυγκρότηση της εθνικιστικής Τουρκίας ανέλαβε ο Ziyia Giokalp. Στο βιβλίο του «Βασικές αρχές του τουρκισμού», που αποτέλεσε το ευαγγέλιο-οδηγό του νέου κράτους, οι Οθωμανοί περιγράφονται αρνητικά και αντιδιαστέλλονται με τους Τούρκους. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία περιγράφεται ως επηρεασμένη από τη Βυζαντινή και θεωρείται περισσότερο ρωμαίικη παρά τουρκική.
Στο πλαίσιο της απόλυτης κυριαρχίας, ο Μουσταφά Κεμάλ προκάλεσε την πλήρη ρήξη με το Ισλάμ. Εκθρόνισε τον σουλτάνο και επέβαλε ένα μονοκομματικό ολοκληρωτικό σύστημα, που επιφανειακά θύμιζε δυτική δημοκρατία. Κατάργησε τον θεσμό του χαλίφη, δηλαδή του ανώτατου θρησκευτικού ηγέτη, που είχε θεσμοθετηθεί αμέσως μετά τον θάνατο του Προφήτη Μωάμεθ (632 μ.Χ.). Για πρώτη φορά ο ισλαμικός κόσμος έμεινε ακέφαλος. Και φυσικά, με την κατάργηση αυτή έλαβε τέλος και η εξουσία του οίκου του Οσμάν, που επτά εκατονταετίες πριν είχε δημιουργήσει το οθωμανικό κράτος.
Με τις μεταρρυθμίσεις του Κεμάλ καταργήθηκαν τα ισλαμικά τάγματα, οι μεντρεσέδες, οι τεκέδες, τα θρησκευτικά σχολεία, η παραδοσιακή εκπαίδευση. Καταργήθηκαν τα θρησκευτικά δικαστήρια που εφάρμοζαν τον ισλαμικό νόμο και εισήχθη ένα νέο νομικό σύστημα που βασιζόταν στον ελβετικό αστικό κώδικα. Αντικαταστάθηκε η ισλαμική χρονολόγηση με το γρηγοριανό ημερολόγιο και αφαιρέθηκε από το Ισλάμ ο χαρακτήρας της επίσημης κρατικής θρησκείας. Απαγορεύτηκε το ισλαμικό ένδυμα. Επιχειρήθηκε η δημιουργία μιας νέας ιστοριογραφίας στη βάση του υπερτονισμού του ρόλου των Τούρκων στην ανθρώπινη ιστορία.
Καταργήθηκε το ιερό αλφάβητο του Ισλάμ, το αραβικό, και αντικαταστάθηκε με το λατινικό. Ετσι, οι νεότερες γενιές αποκόπηκαν από κάθε πρόσβαση στην πλούσια οθωμανική γραμματεία.
Οπως γράφει ο Paul Dumont, βιογράφος του Κεμάλ: «Ακόμα και το όνομα του Θεού άλλαξε επειδή το θέλησε ο Kεμάλ. Ο Αλλάχ υποχρεώθηκε να παραχωρήσει τη θέση του στον Τανρί, παλιά τουρκική λέξη της Κεντρικής Ασίας».
Οι μεταρρυθμίσεις αυτές, που για τους δυτικούς φαντάζουν προοδευτικές, στην πραγματικότητα αμφισβητούν τη βασική πολιτισμική βάση του κόσμου στον οποίο απευθύνονται και θέλουν να ανακατασκευάσουν.
Ο Νίκος Ψυρρούκης έγραψε: «Ο φιλοναζισμός και άλλες αντιδραστικές δοξασίες είναι νομοτελειακή εξέλιξη του κεμαλισμού… Ακόμα και οι κεμαλικές μεταρρυθμίσεις γίνονται με διοικητικές αποφάσεις από πάνω. Περιφρονούν τις πολιτιστικές παραδόσεις του τουρκικού λαού, εκφράζουν το σύμπλεγμα κατωτερότητας των Τούρκων αστών».
Οι Οθωμανοί ξανάρχονται
Οι πρόσφατες εξελίξεις αναδεικνύουν για άλλη μια φορά αυτή τη βαθύτατη ρήξη που προκλήθηκε στον παλιό οθωμανικό κόσμο. Η επιστροφή του Ισλάμ, που ξεκίνησε δειλά από την εποχή του Οζάλ, σήμερα φαίνεται να ολοκληρώνεται, με την απόρριψη τόσο των τελευταίων υπολειμμάτων του παλιού κεμαλισμού όσο και του κινήματος Γκιουλέν, που προσπάθησε να γεφυρώσει το Κοράνι με τη δυτική Δημοκρατία.
Με την αποτυχία του πραξικοπήματος και το ξήλωμα από τον Ερντογάν κάθε μορφής κοσμικής έκφρασης, φαίνεται να κλείνει ο ιστορικός κύκλος εκατό και πλέον ετών. Ενας κύκλος που άνοιξε το 1908 με την άνοδο των Νεότουρκων εθνικιστών στην εξουσία, που πολιτεύτηκαν κατά των Οθωμανών, των φιλελεύθερων Τούρκων και εξόντωσαν τις χριστιανικές κοινότητες. Μια πορεία που κορυφώθηκε με την πλήρη επικράτηση του Μουσταφά Κεμάλ μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και με τον βίαιο εξοβελισμό του Ισλάμ από την κοινωνική ζωή της σύγχρονης Τουρκίας. Στο τέλος αυτού του κύκλου, σήμερα, οι μεταμοντέρνοι απόγονοι των παλιών Οθωμανών, που έχουν ενσωματώσει στη φιλοσοφία τους ένα μεγάλο μέρος του τουρκικού εθνικισμού, επιχειρούν να πάρουν –και την παίρνουν όπως φαίνεται– τη ρεβάνς.
———–
* Ο κ. Βλάσης Αγτζίδης (https://kars1918.wordpress.com/) είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός. Πρόσφατα εξέδωσε το βιβλίο «Μικρά Ασία. Ενας οδυνηρός μετασχηματισμός (1908-1923)».
