της Ιλεάνας ΜορώνηΠοιοι και πώς ακριβώς οργάνωσαν την πολύνεκρη διπλή επίθεση αυτοκτονίας στην πορεία ειρήνης στην Άγκυρα το Σάββατο 10 Οκτωβρίου; Είναι πολύ πιθανό να μη μάθουμε ποτέ όλες τις λεπτομέρειες. Μπορούμε όμως να εντάξουμε την επίθεση στο ευρύτερο πλαίσιό της, για να δούμε τι αποκαλύπτει για το σημείο στο οποίο βρίσκεται η Τουρκία, και ποιες περαιτέρω συνέπειες μπορεί να έχει η εμφανής κλιμάκωση της πόλωσης και της πολιτικής βίας.
Η στρατηγική του ISIS και οι ευθύνες του τουρκικού κράτους
Η ταυτότητα των βομβιστών αυτοκτονίας είναι πια γνωστή: ήταν σεσημασμένοι για τις σχέσεις τους με το Ισλαμικό Κράτος (ISIS), και μάλιστα εμπλέκονταν σε ύποπτες υποθέσεις, οι οποίες όμως φαίνεται να ερευνήθηκαν περισσότερο από δημοσιογράφους παρά από τις αρχές!1 Γεννώνται λοιπόν σοβαρά ερωτήματα σχετικά με τη στάση των τουρκικών αρχών. Τη στιγμή που μέλη αριστερών οργανώσεων προσάγονται προληπτικά πριν από προγραμματισμένες πορείες, ενώ πολίτες και δημοσιογράφοι συλλαμβάνονται καθημερινά με την κατηγορία της «προσβολής του Προέδρου της Δημοκρατίας», γιατί οι αρχές, κι ενώ υπήρχαν σχετικές ενδείξεις, δεν κατάφεραν να σταματήσουν μια αιματηρή επίθεση στην πρωτεύουσα της Τουρκίας; Γιατί ο πρωθυπουργός Νταβούτογλου προσπαθεί να εμπλέξει στην υπόθεση το κουρδικό κίνημα, αναφερόμενος στο --διόλου αληθοφανές-- ενδεχόμενο να πρόκειται για συνεργασία μεταξύ του ΡΚΚ και του ISIS;Ακόμα κι αν πρόκειται για αμέλεια ή ανικανότητα των αστυνομικών και δικαστικών αρχών, προφανώς και υπάρχουν πολιτικές ευθύνες. Ωστόσο, οι ευθύνες του «μεταβατικά» κυβερνώντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) και του Ερντογάν είναι ακόμα βαρύτερες:
– Οι δυνάμεις ασφαλείας (συμπεριλαμβανομένης της ΜΙΤ) και οι δικαστικές αρχές έχουν κομματικοποιηθεί κι έχουν τεθεί στην υπηρεσία των συμφερόντων του ΑΚΡ και του Ερντογάν.
– Κοντά σ' αυτό, έχει γίνει εμφανές, ήδη από τις κινητοποιήσεις του Γκεζί, πως όσοι επανδρώνουν τις δυνάμεις ασφαλείας θεωρούν μεγαλύτερο εχθρό της τάξης και της ασφάλειας τις ειρηνικές αντικυβερνητικές δράσεις απ' ό,τι την ισλαμική τρομοκρατία -- και πράττουν αναλόγως.
– Κάτι παρόμοιο ισχύει και για τα υψηλότερα κλιμάκια του κράτους και για το ΑΚΡ: οι διακηρύξεις πολέμου κατά της τρομοκρατίας μόνο παρεμπιπτόντως αναφέρουν την ισλαμική τρομοκρατία. Όπως έχει δηλώσει ο Ερντογάν, υπ' αριθμόν ένα απειλή για την Τουρκία είναι το ΡΚΚ, και το ISIS έρχεται δεύτερο.
– Ο βρόμικος ρόλος της Τουρκίας στη Συρία είναι κοινό μυστικό. Και είναι γνωστό ότι τα σύνορα της Τουρκίας γίνονται εξαιρετικά πορώδη, όταν πρόκειται για ισλαμιστικές ομάδες της Συρίας.
Όλα αυτά, ήδη, καθιστούν το ΑΚΡ συνυπεύθυνο για το μακελειό της Άγκυρας. Υπάρχουν όμως ακόμα πιο ανησυχητικές ενδείξεις.
– Οι δικαστικές αρχές επέβαλαν στα ΜΜΕ της Τουρκίας σιωπή σε σχέση με την εισαγγελική έρευνα για την επίθεση της Άγκυρας. Ταυτόχρονα, ενώ οι δράστες των επιθέσεων του Ντιγιάρμπακιρ και του Σουρούτς εντοπίστηκαν, δεν μαθεύτηκε τίποτα για τις διασυνδέσεις τους και τον τρόπο οργάνωσης των επιθέσεων (που ήταν στοχευμένες και καλά οργανωμένες, άρα αποκλείεται να οργανώθηκαν μόνο από τους ίδιους).
– Μέχρι στιγμής, το ISIS δεν έχει αναλάβει την ευθύνη –όπως συνηθίζει να κάνει για τις επιθέσεις του– για τις τρεις επιθέσεις στην Τουρκία που φέρουν τη σφραγίδα του: Ντιγιάρμπακιρ, Σουρούτς, Άγκυρα. Αυτό μπορεί και να μην έχει σημασία, μπορεί όμως και να σημαίνει (σχετική) αυτονόμηση στοιχείων του ISIS ή/και συνεργασία με άλλα στοιχεία εντός της Τουρκίας.
– Ο στόχος της επίθεσης της Άγκυρας, όπως και των επιθέσεων στο Σουρούτς και στο Ντιγιάρμπακιρ, είναι ο κοινός εχθρός του ΑΚΡ και του ISIS: το κουρδικό κίνημα αλλά και όλοι/ες όσοι/ες διεκδικούν ειρήνη, δημοκρατία και πλουραλισμό.
Όλα αυτά δημιουργούν υπόνοιες για δύο πράγματα. Πρώτον, ότι το ΙSIS φέρνει πια τον πόλεμο μέσα στην Τουρκία. Καθώς δέχεται επιθέσεις στις κύριες εστίες του, το ISIS μπορεί να έχει αποφασίσει να εξαγάγει τον πόλεμο σε γειτονικές περιοχές: η Τουρκία έχει κηρυχτεί Dar al-Harb, είναι πέρασμα μαχητών που στρατολογήθηκαν στο ISIS από άλλες χώρες, και εκατοντάδες (ή και χιλιάδες) Τούρκοι νέοι –μεταξύ των οποίων κι οι βομβιστές του Σουρούτς και της Άγκυρας– έχουν πολεμήσει στις τάξεις του ISIS στη Συρία. Το κλίμα έντασης, με την απομάκρυνση του ενδεχόμενου ειρηνικής επίλυσης του κουρδικού, συμφέρει το ISIS. Δεύτερον, δημιουργούνται υπόνοιες ακόμα και για συμβιωτική σχέση κυβέρνησης, παρακράτους και ισλαμιστικών κύκλων υπό την επιρροή του ISIS. Αυτό δεν σημαίνει ότι η κυβέρνηση --ή το παρακράτος-- έδωσε την εντολή ή οργάνωσε την επίθεση στην Άγκυρα. Σ' αυτές τις περιπτώσεις δεν είναι πάντα σαφές ποιος παίρνει την πρωτοβουλία ή ποιος χρησιμοποιεί ποιον, κι ο έλεγχος εύκολα χάνεται.
Ο εκδημοκρατισμός του παρακράτους υπό το ΑΚΡ
Το βέβαιο είναι ότι το ΑΚΡ, που επαίρεται ότι δημιουργεί τη «νέα Τουρκία», αυτό που έχει ανανεώσει κυρίως είναι το παρακράτος. Στις κληρονομημένες από την εποχή των Νεότουρκων παραδόσεις του τουρκικού κράτους ανήκει η στοχευμένη εργαλειοποίηση κοινωνικών δυνάμεων.2 Σ' αυτό το πλαίσιο, το κράτος εμποδίζει την ανάπτυξη αυτόνομων κοινωνικών κινημάτων (άρα τη χειραφέτηση των πολιτών), προωθώντας στη θέση τους ένα ομοίωμα κοινωνίας, και ομοίωμα πολιτών (στην πραγματικότητα πρόκειται για τραμπούκους), στην υπηρεσία των κρατικών πολιτικών. Έτσι, όποια οργάνωση ξεφεύγει απ' τον έλεγχο του κράτους διώκεται ανηλεώς, ενώ οργανώσεις που οι στόχοι τους συνάδουν μ' αυτούς του κράτους (όπως η εθνικιστική οργάνωση «Η Κύπρος είναι τουρκική» της δεκαετίας του 1950) προωθούνται κι εργαλειοποιούνται, χρησιμοποιούμενες ως ενεργούμενα της εξουσίας. Κατ' αυτό τον τρόπο, η εξουσία μπορεί κατά περίπτωση να κρύβεται πίσω από υποτιθέμενες κοινωνικές δυναμικές: προς το εξωτερικό («μας πιέζει η κοινή γνώμη, άρα...»), αλλά ακόμα περισσότερο προς το εσωτερικό, όπου οι τραμπούκοι αναλαμβάνουν να συνετίσουν όποιον ξεφεύγει απ' την εθνική γραμμή ενώ η κυβέρνηση διατηρεί το προσωπείο του κράτους δικαίου.Το νέο που έχει φέρει εδώ το ΑΚΡ έγκειται σ' έναν εκδημοκρατισμό του παρακράτους, όσο οξύμωρο κι αν ακούγεται αυτό. Βασικό στοιχείο του ΑΚΡ είναι ο λαϊκισμός του, που αποτελεί και βασικό λόγο της μεγάλης και συνεχιζόμενης εκλογικής του επιτυχίας: ισχυρίζεται ότι εκπροσωπεί τους «αδικημένους», τη μεγάλη μάζα που συμμερίζεται συντηρητικές/ισλαμικές αξίες και που οι κεμαλιστικές ελίτ περιθωριοποιούσαν.3 Με τη ρητορική του ΑΚΡ, οι πολιτικές αντιπαραθέσεις έχουν μετατραπεί σε υπαρξιακό ζήτημα για τους ψηφοφόρους του: απ' τη μια φοβούνται ότι σε περίπτωση απώλειας της εξουσίας από το ΑΚΡ θα περιθωριοποιηθούν και πάλι, απ' την άλλη θεωρούν ότι έχουν το δικαίωμα, ως κοινωνική και πολιτική πλειοψηφία, να επιβάλουν τις δικές τους αξίες, κι ότι είναι η ώρα να πάρουν την εκδίκησή τους από όσους θεωρούν ότι τους περιθωριοποίησαν. Έτσι, έχει αυξηθεί η αυθόρμητη συμμετοχή στις τάξεις του παρακράτους: στις κινητοποιήσεις του Γκεζί, καταστηματάρχες κυνηγούσαν διαδηλωτές με ρόπαλα και μαχαίρια. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Ερντογάν, «οι καταστηματάρχες, όταν παραστεί ανάγκη, είναι στρατιώτες […] αστυνομικοί […] δικαστές». Παρομοίως, τους τελευταίους μήνες ένας όχλος «οργισμένων πολιτών» επιτέθηκε σε συγκεντρώσεις και γραφεία του HDP, όπως επίσης και στην εφημερίδα Hürriyet (με μπροστάρη έναν βουλευτή του ΑΚΡ!). Κaι όπως με πικρή ειρωνεία σημείωσε ο ηγέτης του HDP Σελαχατίν Ντεμιρτάς, «400 επιθέσεις στο κόμμα μας, και μόνο για μένα διατάχθηκε εισαγγελική έρευνα».
Οι ευθύνες του ΑΚΡ λοιπόν είναι τεράστιες. Στο σημείο που έχει φτάσει η κοινωνία, και δεδομένου ότι στις τουρκικές πόλεις υπάρχουν οργισμένοι, οργανωμένοι Κούρδοι νέοι τους οποίους η πολιτική
του Ερντογάν ωθεί στη βία,4 δεν θα ήταν απίθανο ακόμα και να οδηγηθεί η χώρα σε εμφύλιο πόλεμο.
Κι όταν εξετάζουμε έναν εμφύλιο, το σημαντικό ερώτημα δεν είναι «ποιος φταίει», αλλά το πώς έφτασε η κοινωνία στο σημείο χωρίς επιστροφή, πώς διαρρηγνύεται σε τέτοιο βαθμό η συνοχή της ώστε οι πράξεις ή οι παραλείψεις ενός ή περισσότερων δρώντων να οδηγήσουν σε εμφύλια σύγκρουση. Κι ενώ η τουρκική κοινωνία ήταν ήδη διχασμένη, το ΑΚΡ τη δίχασε ακόμα περισσότερο, ενώ το τελευταίο διάστημα εμφανώς πόνταρε στην κλιμάκωση της βίας -- περισσότερο κι απ' το ΡΚΚ, το οποίο, αν και δεν έχει πειστεί πλήρως για την πολιτική ειρηνικής επίλυσης του Κουρδικού που ακολουθεί το HDP, ανακοίνωσε μονομερή κατάπαυση του πυρός ως τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου. Το ΑΚΡ κι ο Ερντογάν στήριξαν την εκλογική τους στρατηγική στην κλιμάκωση της βίας, θεωρώντας μάλλον ότι αυτό θα ωθήσει ψηφοφόρους να επιστρέψουν στο ΑΚΡ: είτε κάποιους που στις τελευταίες εκλογές προτίμησαν το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης, είτε συντηρητικούς Κούρδους που θα πειστούν --εξού κι η συνεχής προσπάθεια να ταυτιστεί το HDP με το ΡΚΚ-- ότι η ηρεμία θα επιστρέψει μόνο με αυτοδύναμη κυβέρνηση ΑΚΡ. Πέρα απ' την όποια εκλογίκευση, διαφαίνεται εδώ κι η εξουσιομανία του Ερντογάν, που εκδικείται τους πολίτες γιατί δεν του πρόσφεραν όσες βουλευτικές έδρες απαιτούνταν για να μετατρέψει το πολίτευμα της χώρας σε προεδρευόμενη δημοκρατία.
Εν ολίγοις, κράτος και κοινωνία έχουν διαβρωθεί από το ανανεωμένο παρακράτος του ΑΚΡ, ενώ η ήδη διχασμένη κοινωνία έχει πολωθεί ακόμα περισσότερο. Επιπλέον, ως συνέπεια της εξωτερικής πολιτικής του ΑΚΡ, η Τουρκία, για πρώτη φορά από το 1923, έχει γίνει μέρος του μεσανατολικού χάους, με την κοινωνία της να είναι πιθανός στόχος του ISIS. Ακόμα κι αν αύριο σχηματιζόταν στην Τουρκία μια κυβέρνηση ταγμένη στην ειρήνη, τη δημοκρατία και τον πλουραλισμό, θα απαιτούνταν μεγάλη προσπάθεια και πολύς χρόνος για να επιτευχθεί κάθαρση στον κρατικό μηχανισμό και για να κλείσουν οι πληγές της κοινωνίας. Το μόνο ενθαρρυντικό είναι ότι μεγάλο κομμάτι της τουρκικής κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένου του κουρδικού κινήματος υπό το HDP, δείχνει τεράστια πολιτική ωριμότητα. Στόχος τους είναι να διεξαχθούν οι εκλογές της 1ης Νοεμβρίου υπό όσο το δυνατόν ομαλότερες συνθήκες. Πολλά θα εξαρτηθούν επίσης κι από το πόσες θεσμικές αντιστάσεις έχουν απομείνει στον διαβρωμένο απ' το ΑΚΡ κρατικό μηχανισμό, ώστε και οι εκλογές να διεξαχθούν σχετικά ομαλά, και το αποτέλεσμά τους (που όλα δείχνουν ότι δεν θα διαφέρει σημαντικά σε σχέση από εκείνο των εκλογών του περασμένου Ιουνίου) να γίνει σεβαστό.
*Η Ιλεάνα Μορώνη είναι τουρκολόγος, δρ Ιστορίας (EHESS).
1Για μια συνοπτική παρουσίαση των σοβαρότατων παραλείψεων των αρχών, βλ. το σχετικό άρθρο του Benjamin Harvey στο www.bloomberg.com/ goo.gl/ZSdIB2). Σύμφωνα με δημοσίευμα της Cumhuriyet (16.10.15), οι δύο βομβιστές μάλιστα καταζητούνταν μετά από εντάλματα σύλληψης που είχε εκδώσει δικαστήριο του Αντίγιαμαν στα τέλη Ιουλίου. Κι όμως, κατάφεραν να φτάσουν στην Άγκυρα ανενόχλητοι!
2Η αναζήτηση «Νεότουρκων» για να προωθήσουν μεταρρυθμίσεις (βλ. το άρθρο του Αντώνη Λιάκου «Έχει η Ελλάδα "Nεότουρκους"», στο διαδικτυακό περιοδικό Χρόνος, τχ. 29. Σεπτέμβριος 2015 (goo.gl/CGkuVi) είναι προβληματική πρωτίστως γι' αυτό: λόγω της ελιτιστικής και βαθιά αυταρχικής αντίληψης των Νεότουρκων για τις σχέσεις κράτους - κοινωνίας.
3Βλ. παλιότερο άρθρο μου στα «Ενθέματα», 6.4.2014 (goo.gl/fI7xHi).
4Βλ. σχετικό άρθρο του Νίκου Μούδουρου (goo.gl/TL821P).
