Το Αζερμπαϊτζάν είναι κάτι περισσότερο από ένας γείτονας για την Τουρκία, αλλά η γεωγραφία και οι πετρελαϊκές συμβάσεις αποτελούν ένα μεγάλο μέρος των διμερών σχέσεων. Το Αζερμπαϊτζάν και η Τουρκία συνδέονται από τρεις μεγάλους αγωγούς: τον αγωγό BTC (Μπακού-Τιφλίδα-Τσεϊχάν), ΒΤΕ (Μπακού-Τιφλίδα-Ερζερούμ), και σύντομα από τον ΤΑΝΑΡ & ΤΑΡ, οι οποίοι έχουν γίνει βασικές διαδρομές για την μεταφορά των πηγών ενέργειας της Κασπίας στην Ευρώπη. Επιπλέον, οι δύο χώρες μοιράζονται ένα παρόμοιο όραμα στην περιφερειακή ασφάλειας. Και τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό, το Αζερμπαϊτζάν είναι ο πιο συνεργάσιμος υποστηρικτής της πρωτοβουλίας της Τουρκίας για τη δημιουργία μιας «Τουρκικής Ένωσης» με όλες τις τουρκικές δημοκρατίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης.
Ωστόσο, φαίνεται ότι η επίσκεψη του Erdogan κινητοποιήθηκε επίσης από ένα άλλο ζήτημα, που είναι οι πανταχού παρόντες υποστηρικτές του Fethullah Gulen, των οποίων η δράση στην μικρή αλλά πλούσια σε πετρέλαιο χώρα του Καυκάσου,, υπήρξαν μαζικές και επιτυχημένες από το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Erdogan μεταφέρει την μάχη εναντίον της επιρροής του Gulen και της εξουσίας, πέρα από τα εθνικά όρια, διότι από εκεί είναι που προέρχεται η δύναμη του κινήματος Gulen.
Το Αζερμπαϊτζάν είχε πάντα τεράστια σημασία για το κίνημα Gulen, εν μέρει διότι από εκεί άρχισε να επεκτείνεται και εκεί είναι που γνώρισε επιτυχία. Περαιτέρω εξελίξεις στον Καύκασο και στην μετά-σοβιετική Κεντρική Ασία, το βοήθησαν ώστε να γίνει ένα από τα πιο ισχυρά (και με επιρροή) διακρατικά ισλαμικά κινήματα με παρουσία σε περισσότερες από 130 χώρες. Ακόμη, το Αζερμπαϊτζάν είναι το μοναδικό μέρος εκτός Τουρκίας όπου το κίνημα είναι ιδιαίτερα ισχυρό. Πραγματικά, αναρίθμητες επιχειρήσεις και εταιρείες στον κλάδο της εκπαίδευσης διοικούνται από τους μαθητές και τους οπαδούς του Gulen. Μεταξύ αυτών είναι το με διεθνώς αναγνωρίσιμο Qafqaz University, ένα δίκτυο 15 λυκείων και περισσότερων από 20 προπαρασκευαστικών σχολείων, εξαπλωμένων σε όλη τη χώρα. Εκτός αυτού, κάποια μέσα ενημέρωσης, όπως η εφημερίδα Zaman Azerbaijan, ο ραδιοφωνικός σταθμός Burc και ένα τηλεοπτικό κανάλι, είναι επίσης κοντά στο κίνημα Gulen.
Το πιο σημαντικό ωστόσο είναι η εγγύτητα μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και της Τουρκίας, οι αναμεμειγμένες κοινωνίες των δύο χωρών έχουν δημιουργήσει μια διακρατική τουρκό-αζέρικη κοινότητα gulen, που διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο στη διμερή σχέση. Και τέλος, μετά από 20 χρόνια δυναμικών και επιτυχημένων εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων στο Αζερμπαϊτζάν, τα σχολεία του Gulen έχουν εκπαιδεύει χιλιάδες και έχουν διαμορφώσει νέες ελίτ που είναι ενεργές και επικεφαλής σε διάφορους τομείς της κοινωνίας και σε διάφορα όργανα του κράτους. Επομένως, οι τουρκό-αζέρικες σχέσεις είναι ακόμη πιο ειδικές από ό,τι αναμενόταν.
Οι αρχές του Αζερμπαϊτζάν υπήρξαν πάντα πολύ υποστηρικτικές των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων του κινήματος Gulen, αν και το τελευταίο αρνείται ότι έχει οποιοδήποτε επίσημο ή οργανικό δεσμό με τον Gulen και προτιμούν να αναφέρονται σε αυτό περισσότερο ως μια πηγή έμπνευσης. Ωστόσο, το Μπακού έχει σε κάποιες περιπτώσεις εκφράσει ανησυχίες για το κίνημα, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για την ασάφειά του και για την σε μεγάλο βαθμό μυστική πτυχή του. Επιπλέον, το Αζερμπαϊτζάν όπως και άλλες χώρες, έχει ανησυχήσει από την υπερβολική αλληλεγγύη μεταξύ του Gulen και του Erdogan όταν το ΑΚΡ κατέλαβε την εξουσία το 2002. Για πολλές μετά-σοβιετικές ελίτ, αυτή η συμμαχία ήταν ύποπτη για την ενθάρρυνση της ανόδου του πολιτικού ισλάμ στη δική τους χώρα, κάτι που αρνήθηκαν. Είναι ασφαλώς ο λόγος για τον οποίο ορισμένα σχολεία του Gulen έκλεισαν στη Ρωσική Ομοσπονδία και στο Τουρκμενιστάν και τέθηκαν υπό αυστηρό έλεγχο στο Αζερμπαϊτζάν.
Η ρήξη στις σχέσεις Gulen και Erdogan ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο και διακινδυνεύει την επιβίωση των σχολείων του Gulen στο Αζερμπαϊτζάν, σε όλη την πρώην Σοβιετική Ένωση, και πιθανώς σε άλλες χώρες όπου είναι ενεργό το κίνημα. Το κίνημα επωφελήθηκε για αρκετό διάστημα από τις καλές σχέσεις μεταξύ Erdogan και Gulen. Η τουρκική διπλωματία τους είχε υπό την προστασία της μέχρι τον περασμένο Δεκέμβριο, όταν ο Erdogan κατέστησε σαφές ότι θα συνεχίσει να αγωνίζεται κατά του «παράλληλου κράτους», παντού. Η επίσκεψή του στο Αζερμπαϊτζάν έχει σε μεγάλο βαθμό στόχο να θέσει αυτή την απειλή σε ισχύ. Στη συνέντευξη Τύπου του Erdogan με τον πρόεδρο του Αζερμπαϊτζάν, Ilham Aliyev, οι περισσότερες ερωτήσεις αφορούσαν το ζήτημα του Gulen. Τέθηκε το ζήτημα της απαγόρευσης του κινήματος του Gulen από το Αζερμπαϊτζάν, και οι απαντήσεις και των δύο προέδρων ήταν διφορούμενες. Αλλά κατέστησαν σαφές ότι η χρυσή εποχή του κινήματος στο Αζερμπαϊτζάν ίσως έφτασε σε ένα τέλος. Ωστόσο, η πολιτική ίσως να μην είναι αρκετή για να ξεριζώσει τους οπαδούς του κινήματος και να σταματήσει τις δραστηριότητές τους. Ακόμη και έτσι, θα επιφέρει παραβιάσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων και πιο ανεπιθύμητες πολιτικές απώλειες.
Τα πρώτα μέτρα του Μπακού για τον περιορισμό της επιρροής των οπαδών του Gulen στο Αζερμπαϊτζάν συμπεριλαμβάνουν την υπαγωγή του διεθνούς πανεπιστημίου Qadqaz University στη SOCAR, την εθνική πετρελαϊκή εταιρεία, και την απόλυση ενός σημαντικού προσώπου στο προεδρικό περιβάλλον, και υποτίθεται μέλος του κινήματος Gulen, Elnur Aslanov. Είναι τώρα σαφές ότι θα κλείσουν και άλλα ιδρύματα του Gulen ή θα τεθούν υπό αυστηρό κρατικό έλεγχο, αν και ο κίνδυνος είναι χιλιάδες ανθρώπων που έχουν εκπαιδευτεί ή εκπαιδεύονται σε αυτά, να αντιδράσουν αρνητικά και να προβούν σε αντίποινα.
Υπάρχει κίνδυνος ότι το κλείσιμο των σχολείων του Gulen ή η «εθνικοποίησή» τους θα μπορούσε να επιδεινώσει την ποιότητα της εκπαίδευσης. Αναλογιζόμενος κανείς πόσο διεφθαρμένο και δυσλειτουργικό είναι το δημόσιο σύστημα εκπαίδευσης του Αζερμπαϊτζάν, θα ήταν πολύ επιβλαβές να «ξεφορτωθεί» ένα τέτοιο επιτυχημένο και αποδοτικό παράλληλο σύστημα που έχει ήδη φέρει μια νέα γενιά ελίτ. Το κυνήγι μαγισσών εναντίον όλων των δραστηριοτήτων του Gulen στην παιδεία, στις επιχειρήσεις και στα μέσα ενημέρωσης, θα επηρεάσουν το σύνολο της κοινωνίας του Αζερμπαϊτζάν. Η περιθωριοποίηση των νέων ελίτ που είναι φιλικά διακείμενες προς τον Gulen, είναι μια επικίνδυνη κίνηση διότι τώρα είναι παντού στην κοινωνία και η πόλωση ομάδων θα μπορούσε να οδηγήσει σε κοινωνική αστάθεια.
Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό, η αποφασιστικότητα του Erdogan να ξεριζώσει το κίνημα του Gulen στην Τουρκία και στο εξωτερικό, θα δημιουργούσε ένα κλίμα καχυποψίας παντού όπου οι οπαδοί του Gulen έχουν αναπτύξει δραστηριότητες. Συνεπώς, πραγματικά αθώοι άνθρωποι που εργάζονται σε αυτούς για χρόνια, είτε συμμερίζονται τις απόψεις τους ή όχι, θα μπορούσαν να υποστούν πλήγμα και να διακινδυνεύουν ως αποτέλεσμα του κυνηγιού μαγισσών.
Η έκβαση θα μπορούσε να είναι εξίσου άσχημη στην Τουρκία. Παρά τις κρυφές πολιτικές φιλοδοξίες που ο Gulen και οι στενοί οπαδοί του θα μπορούσαν να είχαν καλλιεργήσει στην κορυφή της ιεραρχίας του κινήματος, η πλειοψηφία της βάσης κινητοποιούνταν πάντα από ανώτερες θρησκευτικές και ηθικές φιλοδοξίες όπως να υπηρετήσουν την πίστη και την πατρίδα τους, ανοίγοντας επιχειρήσεις και συμβάλλοντας στη βελτίωση της εκπαίδευσης στο Αζερμπαϊτζάν και αλλού. Όταν πρόκειται για τα τουρκικά εθνικά συμφέροντα, το κίνημα του Gulen ήταν πάντα υποδειγματικό στην ανάπτυξη της ήπιας δύναμης της Τουρκίας, η οποία διευκόλυνε τις καλές σχέσεις με την τουρκική κυβέρνηση και τη διπλωματία. Το τέλος της συμμαχίας ΑΚΡ-Gulen ήδη επηρεάζει την ήπια δύναμη της Τουρκίας και το κύρος της στο εξωτερικό. Και αν και ο Erdogan το αναγνωρίζει αυτό, βασική του προτεραιότητα είναι να εδραιώσει την εξουσία του και την πολιτική του καριέρα.
Ο πολύ εκδικητικός Erdogan πήγε στο Αζερμπαϊτζάν για να προειδοποιήσει τους ομολόγους του για τις δυνητικά επιβλαβείς δραστηριότητες του κινήματος Gulen και της απειλής που αποτελεί ως «παράλληλο κράτος» στην εξουσία και την κυριαρχία του Αζερμπαϊτζάν. Ωστόσο, αν και δραστηριοποιούνταν στο Αζερμπαϊτζάν για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι οπαδοί του Gulen δεν είναι τόσο δυνατοί όσο είναι στην Τουρκία. Αυτό εξηγείται εύκολα όσο μπορούν να υπολογίζουν σε έναν ισχυρό σύμμαχο στο πρόσωπο του Recep TAyyip Erdogan για να έχουν πρόσβαση σε θέσεις-κλειδιά στην αστυνομία και στο δικαστικό σώμα. Δεν έφθασαν ποτέ σε τέτοιο επίπεδο ισχύς στο Αζερμπαϊτζάν ή αλλού και η επιρροή τους συχνά διογκώνεται. Ωστόσο, είναι αναμφισβήτητο ότι στο Αζερμπαϊτζάν όπως και σε άλλες χώρες, οι οπαδοί του Gulen υπερέβησαν το όριο των φιλανθρωπικών και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, χτίζοντας γέφυρες μεταξύ της Τουρκίας και του υπόλοιπου κόσμου. Η επιρροή και η δύναμη είναι στην καρδιά της φιλοσοφίας και της δράσης. Ανθρωπιστικά και θρησκευτικά κίνητρα για τον διαθρησκειακό διάλογο και τον διάλογο για την ειρήνη, συνέβαλαν στο να επικυρώσουν το ρόλο του καλύτερου πρεσβευτή της Τουρκίας στο εξωτερικό και στη διασφάλιση της θέσης και της επιρροής τους. Αλλά φαίνεται ότι γλίστρησαν κάπου στην πορεία πολιτικοποίησης, έβλαψαν την εικόνα τους, προκάλεσαν υποψίες και αντιπαλότητες και περιόρισαν την ίδια τους την επιβίωση. Το μάθημα που πήραν πρέπει να τους δίδαξε να επικεντρωθούν εκ νέου στον αρχικό τους πυρήνα ώστε να γίνουν ξανά η διακρατική κοινωνική δύναμη αλλαγής που ήταν κάποτε.
Μπορείτε να δείτε το κείμενο εδώ: http://carnegie.ru/eurasiaoutlook/?fa=55290
