ΤΟ ΜΕΤΕΩΡΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΟΥ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΥ Το φάντασμα του Μεντερές και ο Ταγίπ Ερντογάν

Του Γιώργου Καπόπουλου
kapopoulos@pegasus.gr
Η σκληρή καταδικαστική απόφαση του Δικαστηρίου που έστειλε στη φυλακή με ισόβια κάθειρξη είκοσι στρατηγούς και ανώτατους αξιωματικούς και ανάμεσά τους τον πρώην αρχηγό ΓΕΕΘΑ στην περίοδο 2008-10 Μπασμπούκ ήταν αναμενόμενη, καθώς τα στοιχεία για τις υποθέσεις Εργενέκον και Βαρυοπούλα ήταν συντριπτικά: Η ανώτατη ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων της Τουρκίας κινήθηκε έξω από το πλαίσιο της αυταρχικής νομιμότητας που η ίδια είχε χαράξει το 1982-3 και λειτούργησε περισσότερο με πρακτικές μαφίας και λιγότερο με συνωμοτική πρακτική μυστικών υπηρεσιών και ανορθόδοξου πολέμου. Οι Στρατηγοί ισοβίτες στη φυλακή είναι ταυτόχρονα, ένας συμβολισμός και ένα μήνυμα για το ποιος κυβερνά πραγματικά την Τουρκία. Ενας συμβολισμός και ένα μήνυμα που σβήνει έναν παλαιότερο και πιο ανατριχιαστικό.

Ο Μεντερές κυβέρνησε την Τουρκία για δέκα χρόνια από το 1950 μέχρι το 1960 και κατήγαγε εκλογικές νίκες με αυξημένο κάθε φορά ποσοστό σε τρεις αλλεπάλληλες αναμετρήσεις. Ο Στρατός δεν περιορίσθηκε στην ανατροπή του τον Μάιο του 1960 αλλά μαζί με τους υπουργούς Εξωτερικών Ζορλού και Οικονομικών Πολατκάν τους οδήγησε στην αγχόνη αμέσως μετά τη θανατική τους καταδίκη τον Σεπτέμβριο του 1961. Οι φωτογραφίες με τα αιωρούμενα πτώματα των τριών πολιτικών έδειχναν συνεχώς στις κυβερνήσεις που ακολούθησαν ποιος πραγματικά κυβερνά την χώρα.

Το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω, καθώς ο παρεμβατικός-επιδιαιτητικός ρόλος του Στρατού ανήκει στο παρελθόν. Ο πιο σοβαρός αντίπαλος του Ερντογάν είναι ο εαυτός του.

Ο Ερντογάν συγκρούσθηκε σκληρά με το Κεμαλικό Κατεστημένο «Βαθύ Κράτος» την άνοιξη του 2007 όταν η στρατιωτική ηγεσία προσπάθησε να απαγορεύσει με απίστευτες μεθοδεύσεις την εκλογή του τότε υπουργού Εξωτερικών Γκιουλ στην Προεδρία της Δημοκρατίας, αλλά και όλο το πρώτο εξάμηνο του 2008 όταν ο γενικός εισαγγελέας του Ακυρωτικού Δικαστηρίου προσέφυγε στο Συνταγματικό Δικαστήριο για να ζητήσει τη διάλυση του κυβερνώντος κόμματος ΑΚΡ και την απαγόρευση πολιτικής δράσης για τον πρωθυπουργό και το σύνολο της ηγετικής ομάδας.

Η δικαστική απόφαση βρίσκει τον Ερντογάν στον απόηχο μιας σοβαρής κοινωνικής και πολιτικής αμφισβήτησης, η έκταση της οποίας δεν επιτρέπει την ερμηνεία της μέσα από τις θεωρίες συνωμοσίας εγχώριων και ξένων κέντρων που επιχείρησε ο ίδιος να δώσει.

                 Ο Αντ. Μεντερές κατά την απολογία του, στο στρατοδικείο, ακολούθησε η αγχόνη

Το μεγάλο ερώτημα που εύλογα τίθεται είναι αν τον Σεπτέμβριο θα έχουμε αναζωπύρωση της αμφισβήτησης, αλλά κυρίως και πάνω από όλα, το πώς θα προχωρήσει ο Ερντογάν εν όψει των αποφασιστικών αναμετρήσεων της επόμενης χρονιάς του 2014:
Στην αρχή του χρόνου διεξάγονται εκλογές τοπικής αυτοδιοίκησης.Αν συγκεντρώσει την απαιτούμενη πλειοψηφία στη Βουλή - που σήμερα εξαρτάται από τη στάση της πολιτικής πτέρυγας του ΡΚΚ BDP, ο Ερντογάν θα προκηρύξει δημοψήφισμα για την έγκριση συνταγματικών μεταρρυθμίσεων που θα ενισχύουν της αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας κατά το γαλλικό μοντέλο

                    Η Αγκυρα χάνει το όνειρο μιας νέας ιδιότυπης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Αν δεν υπάρχει η παραπάνω πλειοψηφία στην Βουλή είναι πολύ πιθανή η προκήρυξη πρόωρων βουλευτικών εκλογών -η θητεία της σημερινής Βουλής λήγει τον Ιούνιο του 2015- ακόμη και το φθινόπωρο Τέλος το αργότερο λίγο πριν τον Αύγουστο του 2014 που λήγει η επταετής θητεία Γκιουλ στην Προεδρία θα πρέπει να διεξαχθεί η πρώτη με καθολική ψηφοφορία εκλογή Προέδρου για πενταετή θητεία.

 Ολα τα παραπάνω βρίσκονται στην σκιά της αβεβαιότητας για το πολιτικό και εκλογικό κόστος που θα μπορούσε να έχει η πρόσφατη εξέγερση και η σκληρή και βίαια καταστολή της, αλλά και ανησυχητικών ενδείξεων για την πορεία της Οικονομίας: Πρόσφατα ο διοικητής της Κεντρικής Τράπεζας της Τουρκίας μίλησε για την ανάγκη περιορισμού του υπερδανεισμού και της κατανάλωσης, αλλά και μέτρων σταθεροποίησης του εθνικού νομίσματος, επιλογές ασύμβατες μπροστά στην προοπτική ενός έτους συνεχών εκλογικών αναμετρήσεων.

 Μεγάλος σύμμαχος του Ερντογάν μέχρι στιγμής παραμένει η αδυναμία μετάλλαξης της πρόσφατης εξέγερσης και αμφισβήτησης σε νέο πολιτικό κίνημα και κόμμα. Τα δύο κόμματα της αντιπολίτευσης στη Βουλή το Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό του Κιλιτζάρογλου και το Εθνικιστικό του Μπαχτσελί λειτουργούν ακόμη ως απολογητές -υπερασπιστές του αυταρχικού κεμαλικού παρελθόντος και ως εκ τούτου η δυνατότητα τους να κεφαλαιοποιήσουν την πρόσφατη έκρηξη μιας ετερόκλητης πολιτικά και κοινωνικά αμφισβήτησης στην οποία κυριαρχούν οι νέοι είναι αυστηρά οριοθετημένη.
Το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω, καθώς ο παρεμβατικός-επιδιαιτητικός παρεμβατικός ρόλος του Στρατού ανήκει στο παρελθόν.

Ο πιο σοβαρός αντίπαλος του Ερντογάν είναι ο εαυτός του, καθώς το ΑΚΡ κυβερνά συνεχώς από τον Νοέμβριο του 2002 μέχρι και σήμερα, και η αδυναμία του να καταλάβει ότι υπάρχει ένα δυναμικό τμήμα της κοινωνίας που δεν δέχεται τον έναν αυταρχισμό στο όνομα της -ούτως η άλλως αδύνατης- αποφυγής παλινόρθωσης του Κεμαλικού Κράτους και του Βαθέος Κράτους.

Πώς θα δουν οι συμπολίτες του Ερντογάν την προσπάθειά του να γίνει Πρόεδρος με υπερενισχυμένες εξουσίες; Σαν εγγύηση σταθερότητας και ολοκλήρωσης του εκδημοκρατισμού ή σαν κίνδυνο αυταρχικής εκτροπής που θα παραπέμπει περισσότερο στα μετασοβιετιικά καθεστώτα της Κεντρικής Ασίας και όχι σε μια κοινοβουλευτική δημοκρατία δυτικού τύπου;
Το πλεονέκτημα

Το μεγάλο πλεονέκτημα του Ερντογάν χάρη στο οποίο αύξανε συνεχώς την εκλογική του δύναμη στις εκλογές του 2007 και του 2011 ήταν η στήριξή του από στρώματα που δεν ασπάζονται τις αξιακές αναφορές του Πολιτικού Ισλάμ, αλλά που εμπιστεύονταν τον ηγέτη του ως πολιορκητικού κριού προς την κατεύθυνση του εκδημοκρατισμού.

Στην πρόσφατη εξέγερση φάνηκε ότι η σκιά μιας κρυφής ισλαμικής Ατζέντας φοβίζει αυτό το συγκεκριμένο τμήμα του εκλογικού σώματος όσο, αν όχι περισσότερο, από το φόβητρο των Στρατηγών. Τι θα κάνει λοιπόν ο Ερντογάν; Θα συσπειρώσει τη στενή κομματική βάση με μέτρα περιορισμού της κατανάλωσης αλκοόλ και άλλες παρόμοιες αποφάσεις που θα τροφοδοτούν τον φόβο της ισλαμοποίησης της καθημερινότητας ή θα επιχειρήσει την ανασύνταξη και ανασυγκρότηση ενός διευρυμένου δημοκρατικού μετώπου;Η πρώτη επιλογή θα ήταν συνώνυμη μιας παράδοξης πολιτικής αυτοακύρωσης του Τούρκου ηγέτη και θα τροφοδοτούσε έναν ήδη ανησυχητικό διχασμό της κοινωνίας.

Παρελθόν το στρατηγικό βάθος
Τα παραπάνω εκτυλίσσονται σε μια εξαιρετικά δυσμενή για την Αγκυρα περιφερειακή και διεθνή συγκυρία. Οι διαπραγματεύσεις με την Ε.Ε έχουν αποτελματωθεί με μόνο περιορισμό το ότι καμιά από τις δύο πλευρές δεν αναλαμβάνει το κόστος της τυπικής διακοπής του.Την ίδια στιγμή οι περιφερειακές εξελίξεις με επίκεντρο τη Συρία ακυρώνουν την προσπάθεια των Ερντογάν-Νταβούτογλου για ηγετικό περιφερειακό ρόλο της Αγκυρας.Στη Συρία το πάνω χέρι στους εξεγερθέντες έχουν πλέον οι ακραίοι φονταμενταλιστές που χειραγωγούνται από τα κράτη της Αραβικής Χερσονήσου, ενώ στη βορειοανατολική περιοχή της χώρας έχει δημιουργηθεί ένα δεύτερο, μετά το Βόρειο Ιράκ, de facto Ανεξάρτητο Κουρδικό Κράτος που βρίσκεται σε συνεχή σύγκρουση με τους εξεγερθέντες.Η χειραφέτηση των Κούρδων της Συρίας, την οποία προώθησε ο Ασαντ, έρχεται να περιπλέξει τα δεδομένα του Κουρδικού εντός Τουρκίας σε μια πολύ λεπτή στιγμή: Η συμφωνία Ερντογάν-Οτσαλάν για αποχώρηση των μαχητών του ΡΚΚ με τον οπλισμό τους έχει εν μέρει υλοποιηθεί καθώς σύμφωνα με πληροφορίες μόνον ένα ποσοστό γύρω στο 20% έχει υπακούσει στη σχετική έκκληση του ιστορικού Κούρδου ηγέτη, με την στάση του Ντε Φάκτο πραγματικού αρχηγού των ενόπλων Καραγιλάν που βρίσκεται στο Βόρειο Ιράκ να είναι ασαφής.

Επί πλέον η ανατροπή του Μόρσι στην Αίγυπτο δυσχεραίνει, αν δεν ακυρώνει, την προσπάθεια των Ερντογάν-Νταβούτογλου να παρουσιάσουν την Τουρκία ως μοντέλο ήπιου Πολιτικού Ισλάμ για το σύνολο του Αραβομουσουλμανικού Κόσμου: Με τους Στρατηγούς να κυβερνούν στο Κάιρο και την Αλ Κάιντα και τους Ταλιμπάν να αλωνίζουν στη Συρία δυσχεραίνεται επίσης κάθε είδους επικοινωνιακή και πολύ περισσότερο ουσιαστική στήριξη της Χαμάς στη Γάζα από την Αγκυρα.
Ετη φωτός μοιάζουν να μας χωρίζουν από την εποχή όπου στις αρχές Δεκεμβρίου του 2012 στη Σύνοδο των Φίλων της Συρίας στο Μαρόκο τρεις χώρες πρωταγωνιστούσαν οι ΗΠΑ, η Γαλλία και η Τουρκία με τον Νταβούτογλου να βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Ακόμη και η προοπτική μερικής ή πλήρους εξομάλυνσης των σχέσεων Ουάσιγκτον-Τεχεράνης που άνοιξε με την ανάληψη της εξουσίας από τον μετριοπαθή Χορανί δυσχεραίνει την επιδίωξη των Ερντογάν-Νταβούτογλου για την ανάδειξη της Αγκυρας στον κύριο, αν όχι στον μοναδικό, διαμεσολαβητή ανάμεσα στη Δύση και τον Αραβομουσουλμανικό Κόσμο.
 
Ανατροπή δεδομένων
Η δυσμενής για την Τουρκία ανατροπή των δεδομένων στη Μέση Ανατολή μας δείχνει ότι οι Ερντογάν-Νταβούτογλου κινήθηκαν πέραν των πραγματικών δυνατοτήτων της χώρας. Σήμερα δεν είναι μόνον οι δυσμενείς για την Τουρκία εξελίξεις στην Αίγυπτο και τη Συρία που περιορίζουν τις περιφερειακές φιλοδοξίες. Η εσωτερική σύγκρουση αν δεν τεθεί υπό έλεγχο θα μπορούσε να επηρεασθεί από το χάος και την αβεβαιότητα στον Αραβικό Κόσμο, αντί δηλαδή η Αγκυρα να γίνει παράγων περιφερειακής σταθεροποίησης να καταστεί παράπλευρη απώλεια των αναταράξεων στην Ευρύτερη Μέση Ανατολή. Μέχρι το 1926 ο Κεμάλ διεκδικούσε από τη Βρετανία που διοικούσε τότε το Ιράκ τη βόρεια περιοχή της χώρας που ήταν γνωστή τότε ως επαρχία της Μοσούλης. Οι δύο χώρες παρ' ολίγον να έλθουν σε μετωπική πολεμική σύγκρουση το 1926 ο Κεμάλ αναδιπλώθηκε όταν διαπίστωσε ότι οι εξωτερικές περιπλοκές είναι ασύμβατες με την εσωτερική σταθεροποίηση και τις μεταρρυθμίσεις, μια διαπίστωση που συνόψισε στην φράση «Ειρήνη στην χώρα, ειρήνη στον κόσμο»

Μπορεί σήμερα ο Ερντογάν να απεμπλακεί προσεκτικά από τη Συρία και να θωρακίσει τη χώρα από τις παρενέργειες μιας σύγκρουσης που και ο ίδιος πυροδότησε; Μπορεί η σύγκρουση στη Συρία να παρατείνεται χωρίς επιπτώσεις εντός Τουρκίας όχι μόνο στο Κουρδικό αλλά και στις σχέσεις Σουνιτών - Αλεβήδων καθώς οι δεύτεροι βρίσκονται πολύ πιο κοντά στους Αλαουίτες ομόδοξούς τους στη Συρία παρά στο Σουνιτικό Πολιτικό Ισλάμ του Ερντογάν;