Ηταν το 2002, λίγο πριν από την αμερικανική εισβολή στο Ιράκ, όταν η τότε σύμβουλος Ασφαλείας του προέδρου Μπους, Κοντολίζα Ράις, δήλωνε πως οι αραβικοί λαοί δεν έχουν τη δύναμη να φέρουν τη δημοκρατία και γι’ αυτό οι ΗΠΑ έπρεπε να παρέμβουν δυναμικά για να ρίξουν τα τυραννικά καθεστώτα στην περιοχή. Επτά χρόνια αργότερα, ο πρόεδρος Ομπάμα, στην ομιλία του στο Πανεπιστήμιο του Καΐρου, υποστήριζε με πολύ πιο διακριτικό τρόπο την αλλαγή που θα ερχόταν σταδιακά από τις γηγενείς πολιτικές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένου του πολιτικού Ισλάμ. Είναι σαφές ότι οι ΗΠΑ ήθελαν εδώ και περισσότερο από μια δεκαετία την αλλαγή των αυταρχικών καθεστώτων των «ισόβιων προέδρων», αλλά σε καμία περίπτωση των προνεωτερικών μοναρχιών της αραβικής χερσονήσου.
Με αυτόν τον τρόπο η περιοχή θα εντασσόταν ευκολότερα και ταχύτερα στην παγκοσμιοποιημένη αγορά εργασίας και κεφαλαίου. Οι εκθέσεις Ανθρώπινης Ανάπτυξης του ΟΗΕ για τον αραβικό κόσμο (Arab Human Development Reports 2002-2009) αποτύπωσαν την πραγματική ανάγκη της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής για πολιτικές και οικονομικές αλλαγές και προετοίμασαν το έδαφος για αυτές, με πολύ μικρή όμως έμφαση στα ζητήματα της άνισης περιφερειακής και ενδοκρατικής κατανομής του πλούτου.
Η τυνησιακή εξέγερση αιφνιδίασε την αμερικανική διπλωματία αλλά τελικά οι ΗΠΑ θεώρησαν ότι τόσο αυτή όσο και η πολύ πιο σημαντική ανατροπή στην Αίγυπτο μπορούσαν να ενσωματωθούν σε μια στρατηγική αλλαγής καθεστώτων. Το γεγονός ότι ο αιγυπτιακός στρατός συνέβαλε για λόγους ενδοκαθεστωτικού ανταγωνισμού στην ανατροπή του Μουμπάρακ δημιουργούσε μεγαλύτερο αίσθημα ασφάλειας για τους Αμερικανούς. Η ανατροπή του Μουμπάρακ δεν θα μπορούσε έτσι να πάρει τις κατακλυσμικές διαστάσεις της ιρανικής ισλαμικής επανάστασης του 1979.
Από την άλλη πλευρά, είχε έρθει η ώρα για την ανάδειξη των Αδελφών Μουσουλμάνων σε βασικό συνομιλητή. Παρά τη διαπίστωση ότι απέναντι στους Αδελφούς υπάρχει το μεγάλο κοσμικό κίνημα της πρώτης πλατείας Ταχρίρ του Ιανουαρίου 2011, που ήταν μάλιστα η κινητήρια δύναμη της καθεστωτικής ανατροπής, η Ουάσινγκτον προτίμησε τους Αδελφούς λόγω του κατακερματισμού και της πολυαρχίας του κινήματος του Ιανουαρίου 2011. Σε κάθε περίπτωση, η αμερικανική πολιτική έβλεπε τον στρατό ως ουδέτερο επιδιαιτητή μεταξύ των δύο, υποβαθμίζοντας προφανώς τα σημαντικά οικονομικά συμφέροντά του που ήταν συνδεδεμένα με τη διατήρηση μεγάλου μέρους του καθεστωτικού συστήματος. Επίσης, φαίνεται να μην υπολόγισε σωστά τη διάθεση των Αδελφών Μουσουλμάνων για γρήγορες αλλαγές και κινήσεις ισλαμοποίησης του κράτους και της κοινωνίας.
Δύο όμως ήταν οι παράμετροι που φαίνεται ότι δημιούργησαν τα μεγαλύτερα προβλήματα στην αμερικανική πολιτική τόσο στην Αίγυπτο όσο και στη Συρία. Πρώτον, ότι και στις δύο περιπτώσεις ο αυταρχικός, πατερναλιστικός χαρακτήρας του καθεστώτος είχε ουσιαστικά αποστερήσει τους θεσμούς (κοινοβούλιο, δικαιοσύνη, συνδικάτα, τύπο κ.λπ.) από οποιοδήποτε κύρος. Το κράτος και η κοινωνία συγκροτούνταν γύρω από τον στενό κύκλο του αρχηγού του καθεστώτος, των υπηρεσιών ασφαλείας και μιας οικονομικής ελίτ που ενδιαιτάται στο καθεστώς. Πέρα όμως από αυτούς, το καθεστώς στηριζόταν σε εκατοντάδες χιλιάδες ή και εκατομμύρια ανθρώπους που ήταν στο πελατειακά του δίκτυα (περιλαμβανομένων των χιλιάδων πληροφοριοδοτών ή «εποχικών αστυνομικών»). Η κατάρρευση ή η σοβαρή απειλή εναντίον του καθεστώτος οδήγησε στη «σύγκρουση των διαδηλώσεων» στην Αίγυπτο και την ένοπλη σύγκρουση στη Συρία. Ιδιαίτερα στη δεύτερη, η σύγκρουση πήρε όλο και περισσότερο εθνοθρησκευτικά χαρακτηριστικά. Η εμπλοκή των ξένων τζιχαντικών οργανώσεων στην πλευρά των εξεγερμένων και της Χεζμπολάχ στην πλευρά του ασαντικού καθεστώτος περιέπλεξε περισσότερο την αμερικανική πολιτική.
Δεύτερον, η αντίδραση των παραδοσιακών συμμάχων των ΗΠΑ στην περιοχή, δηλαδή της Σαουδικής Αραβίας, των Εμιράτων, της Ιορδανίας, και η επιφυλακτικότητα του Ισραήλ απέναντι στις ανατροπές στην Αίγυπτο και τη Συρία. Οι τρεις πρώτοι είδαν στη ραγδαία πτώση του Χόσνι Μουμπάρακ και στην ανάρρηση των Αδελφών στην εξουσία το σκοτεινό μέλλον των δικών τους θρόνων. Μια συμμαχία της ερντογανικής Τουρκίας, του Κατάρ και των Αδελφών Μουσουλμάνων στην Αίγυπτο και τη Συρία θα μπορούσε να απειλήσει την ασφάλεια των αραβικών θρόνων και να προκαλέσει μια εξάπλωση της επιρροής των Αδελφών στην αραβική χερσόνησο. Η συμμαχία των τριών θρόνων υπονόμευσε τη δυνατότητα του Μόρσι να αντιμετωπίσει τα ασφυκτικά οικονομικά προβλήματα, κλείνοντας τη στρόφιγγα της οικονομικής ενίσχυσης που είχε ζωτική ανάγκη η Αίγυπτος. Η ίδια περιέπλεξε τα πράγματα εντός της συριακής αντιπολίτευσης υποδαυλίζοντας τον εσωτερικό ανταγωνισμό μεταξύ ομάδων και ένοπλων οργανώσεων.
Τέλος, η αμερικανική πολιτική, παρά την ευμενή θέση της απέναντι στην αυξημένη κουρδική αυτονομία στο Ιράκ, βρίσκεται σήμερα μπροστά στη διαχείριση της ανεξέλεγκτης διάχυσης του κουρδικού προβλήματος στη Συρία και την Τουρκία και τελικά στην ίδια την αμφισβήτηση των συνόρων της αποικιοκρατίας από το Ιράκ ώς τον Λίβανο. Κάτι τέτοιο δεν φαίνεται από πουθενά ότι βρισκόταν στα αμερικανικά σχέδια.
Απέναντι σε αυτές τις εξελίξεις, αμερικανικά think tanks προτείνουν εναλλακτικές συμμαχίες μεταξύ Κύπρου, Ελλάδας και Ισραήλ. Η σταθερότητα όμως στη Μέση Ανατολή δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την Αίγυπτο και την Τουρκία. Επίσης δεν μπορεί η συμμαχία αυτή να αντιπαρατεθεί στην αυξημένη, σε περίπτωση επικράτησης του ασαντικού καθεστώτος, ιρανική επιρροή. Η Ελλάδα δεν έχει κανένα συμφέρον να αποτελέσει μέρος μιας ατέρμονης και αιματηρής μεσανατολικής διαμάχης. Μια και τέτοιου είδους σενάρια μοιάζουν ατελέσφορα, όλα τα μάτια είναι στραμμένα στο Κάιρο. Εκεί θα παιχθεί για άλλη μια φορά το δράμα της Μέσης Ανατολής και εκεί θα κριθεί αν οι ΗΠΑ θα μπορέσουν να επιβάλουν, ακόμη μια φορά, μια Pax Americana (Islamica;).
……………………………………………………………………………………………………………………….
*Αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και επιστημονικός υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών, www.cemmis.edu.gr
