Ο Ρήγας στα χέρια των Τούρκων. Ο σκοτεινός ρόλος του Πατριαρχείου

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ • Στις 10 Μαΐου 1798 η αστυνομία της αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας παρέδωσε στους Τούρκους τον βάρδο της ελευθερίας των λαών της βαλκανικής Ρήγα Φεραίο και εφτά συντρόφους του. Ενάμισι μήνα μετά, στις 24 Ιουνίου του 1798 ο Ρήγας και οι σύντροφοί του αφού βασανίστηκαν φρικτά στραγγαλίστηκαν και τα άψυχα σώματά τους ρίχτηκαν στο Δούναβη. Με την ευκαιρία της επετείου της παράδοσης του Ρήγα στους Τούρκους ας θυμηθούμε πώς αντιμετώπισε τον αγωνιστή Ρήγα και τα κηρύγματά του η εκκλησιαστική ηγεσία ,το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης αλλά και το ρόλο που έπαιξε αυτός ο επίσημος, λόγω των προνομίων του, «εκπρόσωπος του γένους» στην παράδοσή του στους Τούρκους που τον εκτέλεσαν.

Ηγετική φυσιογνωμία

«Ο Ρήγας και ο Κοραής ανασηκώνουν την Ελλάδα». Γκραβούρα εποχής.
 Ο Ρήγας Φεραίος « ο πιο ηρωικός εκπρόσωπος της παράδοσης του ελληνικού επαναστατικού Διαφωτισμού» και «ηγέτης ενός πρώιμου , άδηλου και ίσως παμβαλκανικού επαναστατικού κινήματος» (1) με συνεχή παρουσία, από το 1790 («Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών», «Φυσικής Απάνθισμα») έως τη θανάτωσή του το 1798, όχι μόνο στα εθνικά αλλά και στα πνευματικά δρώμενα της εποχής και με το σύνθημα «όποιος ελεύθερα συλλογάται , συλλογάται καλά» εξέφρασε κατ εξοχήν το «πνεύμα της ανταρσίας» έτσι ακριβώς όπως το αντιμετώπιζε και το πολεμούσε το Πατριαρχείο εκείνα τα χρόνια .
Σε αντίθεση με τον Αδαμάντιο Κοραή «άνθρωπο του γραφείου» που στεκόταν μακρυά από την κοινωνική δράση και τις λαϊκές μάζες και αντιμετώπιζε τις εξελίξεις ως δάσκαλος και όχι ως πολιτικό ον, ο Ρήγας, ιδρυτής της πρώτης μυστικής απελευθερωτικής εταιρείας «στάθηκε πραγματικός αρχηγός» (2).

Ήταν φυσικό λοιπόν, με αυτή την πορεία και τις θέσεις που βρίσκονταν στον αντίποδα των εκκλησιαστικών αντιλήψεων για τη ζωή των πιστών, να χαρακτηρισθεί εχθρός της θρησκείας και οι ιδέες του να καταδικασθούν. Την πατριαρχική καταδίκη επέσυρε η αποκάλυψη της ύπαρξης του επαναστατικού σχεδίου του Ρήγα και η κατάσχεση του εντύπου με το οποίο καλούσε να ξεσηκωθούν όλους «όσοι στενάζουν υπό την δυσφορωτάτην τυραννία του Οθωμανικού βδελυρωτάτου δεσποτισμού…όλοι χριστιανοί κι Τούρκοι, χωρίς κανένα ξεχωρισμόν θρησκείας». Το έντυπο αυτό είχε τίτλο «Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης , της Μικράς Ασίας , των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας». Στον υπέρτιτλο υπήρχαν οι λέξεις: Ελευθερία-Ισοτιμία- Αδελφότης. Σ’ αυτό περιλαμβάνονταν ένα εισαγωγικό κείμενο που εκ των υστέρων αποκλήθηκε «Επαναστατική Προκήρυξη», τα «Δίκαια του Ανθρώπου» , ο χάρτης της Πολιτείας που θα προέκυπτε από την Επανάσταση και το «Σύνταγμα του Ρήγα» και τέλος ο «Θούριος».

Κήρυγμα ανεξιθρησκείας

Από συγγραφείς που βρίσκονταν ή βρίσκονται κοντά στην Ορθόδοξη Εκκλησία και το Οικουμενικό Πατριαρχείο τονίζονται ιδιαίτερα οι αναφορές του Ρήγα στη θρησκεία όπως γίνεται στο «Θούριο» («Ελάτε μ ένα ζήλον σε τούτον τον καιρόν,να κάμωμεν τον όρκον επάνω στον Σταυρόν …. Ω, Βασιλεύ του Κόσμου , ορκίζομαι σε Σε , στην γνώμην των Τυράννων, να μην ελθώ ποτέ!») (3). Όμως αυτό που χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τα κείμενα του Ρήγα είναι το κήρυγμα της ανεξιθρησκείας που παρουσιάζεται ως βασικός όρος του πολιτεύματος το οποίο θα προκύψει από τον ξεσηκωμό. Στα «Δίκαια του Ανθρώπου» στο άρθρο 3 αναφέρονται τα εξής: «Όλοι οι άνθρωποι , Χριστιανοί και Τούρκοι κατά φυσικόν λόγον είναι ίσοι. Όταν πταίση τινάς, οποιασδήποτε καταστάσεως, ο νόμος είναι ο αυτός δια το πταίσμα και αμετάβλητος , ήγουν δεν παιδεύεται ο πλούσιος ολιγώτερον και ο πτωχός περισσότερον δια το αυτό σφάλμα, αλλ’ ίσια ίσια» (4).

Το εξώφυλλο της «Χάρτας» του Ρήγα

Η σύλληψη, η φυλάκιση, η θανάτωση

To έντυπο του Ρήγα με τις επαναστατικές θέσεις τυπώθηκε τον Οκτώβριο του 1797 στη Βιέννη σε 3000 αντίτυπα. Τα περισσότερα απ αυτά κατασχέθηκαν στην Τεργέστη και στη Βιέννη κι ελάχιστα κυκλοφόρησαν. Εκτός του «Θούριου» που τύπωσε στην Κέρκυρα ο συνεργάτης του Ρήγα Χριστόφορος Περραιβός τα γνωρίζουμε από λίγα χειρόγραφα αντίγραφα ή χειρόγραφες μεταφράσεις. Τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς κατασχέθηκαν στην Τεργέστη τρία κιβώτια με το επαναστατικό υλικό που είχαν παραλήπτη τον έμπιστο του Ρήγα και μέλος της εταιρίας Αντώνιο Κορωνιό. Το γράμμα με τις παραγγελίες του Ρήγα έπεσε στα χέρια του Δημήτρη Οικονόμου που ήταν συνεργάτης του Κορωνιού. Ο Οικονόμου διάβασε το γράμμα, άνοιξε τα κιβώτια και όταν είδε το υλικό που περιείχαν πήγε στην αστυνομία . Έτσι όταν ο Ρήγας ανύποπτος έφτασε στην Τεργέστη, συνελήφθη. Ανακρίθηκε και στη συνέχεια με σίδερα στα χέρια και στα πόδια εστάλη στη Βιέννη. Στο μεταξύ η αυστριακή κυβέρνηση ειδοποίησε την τουρκική και μετά από ανταλλαγή εγγράφων ο Ρήγας και οι σύντροφοι του παραδόθηκαν στου Τούρκους και οδηγήθηκαν στο Βελιγράδι όπου θανατώθηκαν στις 24 Ιούνη του 1798 (5).

Ο πύργος Νεμπόισα στο Βελιγράδι όπου φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν και θανατώθηκαν, από τους Τούρκους, ο Ρήγας και οι σύντροφοι του.

Πατριαρχική απαγόρευση

Πέντε μήνες μετά τον μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα και τον συντρόφων του, ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ εξαπολύει εγκύκλιο προς τους μητροπολίτες του θρόνου και τους προειδοποιεί για την κυκλοφορία του επαναστατικού εντύπου του Ρήγα (6). Στο αντίγραφο της εγκυκλίου που εστάλη στον μητροπολίτη Σμύρνης Άνθιμο ( και διάδοχό του στο μητροπολιτικό θρόνο της πρωτεύουσας της Ιωνίας ) που φέρει ημερομηνία 1 Δεκεμβρίου 1798 ο Γρηγόριος τον ενημερώνει ότι «συνέπεσε εις χείρας ημών εν σύνταγμα εις μίαν κόλλαν χαρτί ολόκληρον , μεγάλην , εις απλήν φράσιν ρωμαικήν , επιγραφόμενον «νέα πολιτική διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης , των μικρών εν τη μεσογείω νήσων και της Βλαχομπογδανίας» και ανεμνήθημεν του ποιμαντικού χρέους». Γι αυτό και του ζητάει να επαγρυπνεί «με ακριβείς έρευνας και εξετάσεις» για να μην κυκλοφορήσει στην επαρχία του το επικίνδυνο φύλλο: « Όθεν εντελλόμεθα σοι σφοδρώς να εγρηγορής όλαις δυνάμεσιν, εν πάσι τοις μέρεσι της επαρχίας σου , και κώμαις και χωρίοις παραλίοις και μεσογείοις, να μην παραμπέση τοιούτον σύνταγμα εις ανάγνωσιν τω χριστιανικώ εμπιστευθέντι σοι λαώ, όπερ να μην εμφανισθή πρώτον τη αρχιεροσύνη σου , ότι πλήρες υπάρχει σαθρότητος εκ των θολερών αυτού εννοιών, τοις δόγμασι της ορθοδόξου ημών πίστεως εναντιούμενον»

Ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄

Τον Ρήγα και τα επαναστατικά του κηρύγματα καταδίκασε και ένας άλλος ανώτερος κληρικός ο μητροπολίτης ο Ιωαννίνων Ιερόθεος . Το 1801 απευθυνόμενος στους κατοίκους της Πάργας που βοηθούσαν τους Σουλιώτες οι οποίοι συγκρούονταν με τον Αλή Πασά έγραφε: «… ακούετε και ακολουθάτε , ως μανθάνω , τας συμβουλάς του Περραιβού ο οποίος σας απατά , δεν ηξεύρετε ότι αυτός με κάποιον Ρήγαν Θεσσαλόν και άλλους μερικούς παρομοίους λογιωτάτους, συνεννοούμενοι με τους Φραντζέζους , εσκόπευον να κάμουν επανάστασιν κατά του κραταιωτάτου Σουλτάνου αλλ’ ο μεγαλοδύναμος Θεός τους επαίδευσε κατά τας πράξεις των με τον θάνατον όπου τους έπρεπε , μόνον δε ο Περραιβός εσώθη δια τας ιδικάς σας αμαρτίας…» (7).

 

Η απειλή κατά της εξουσίας

Ο Φίλιππος Ηλιού σημειώνει για την σημασία της εγκυκλίου του Γρηγορίου Ε’: «Η πατριαρχική καταδίκη του έργου του Ρήγα εντάσσεται , ομαλά, στη μακρά σειρά των ενεργειών και των επίσημων πράξεων, με τις οποίες η συντεταγμένη ορθόδοξη εκκλησία επεχείρησε , από την έβδομη δεκαετία του 18ου αιώνα , να αναχαιτίσει τα νεωτερικά ρεύματα όσα , μέσα από μια ποικιλία εκδηλώσεων , που μορφοποιήθηκαν στα ρεύματα του νεοελληνικού Διαφωτισμού, προσανατόλιζαν τη νεοελληνική σκέψη και τις κοινωνικές πρακτικές προς την αποδέσμευση από τη δογματική αυθεντία του θρησκευτικού λόγου και τις εξ αποκαλύψεως αλήθειες ….

Οι κατασταλτικές παρεμβάσεις του Πατριαρχείου εντείνονται , καθώς , τώρα πια, δεν απειλούνται πλέον, μόνο τα θεμέλια της ορθόδοξης πίστης αλλά, μαζί μ’ αυτά , και οι εδραιωμένες κοινωνικές εξουσίες και ιεραρχίες, οι οποίες θεωρούνται , και αυτές, συμπεριλαμβανομένης και της οθωμανικής εξουσίας, «εκ θεού δεδομένες» και , κατά συνέπεια, ιερές και μη επιδεκτικές αμφισβήτησης» (8).

Ο Φίλιππος Ηλιού

Η καταδίκη των ιδεών του Ρήγα δεν εκφράστηκε μόνο από τις κορυφές της εκκλησιαστικής ιεραρχίας αλλά και από την «βάση». Ο μοναχός Κύριλλος Λαυριώτης στο χειρόγραφο σύγγραμμά του «Ερμηνεία στην Αποκάλυψη» φθάνει στο σημείο να γράψει ότι ο Ρήγας «άνθρωπος ήν , ανθρώπου μορφήν ενδεικνύμενος» (9).

Γρηγόριος Ε΄: Ο ηθικός αυτουργός

Για τον Γιάνη Κορδάτο ο Γρηγόριος Ε’ ήταν ο ηθικός αυτουργός του εγκλήματος της παράδοσης του Ρήγα στην αυστριακή αστυνομία από τον Δημήτρη Οικονόμου: « Φαίνεται πως ο Οικονόμου ήταν μυημένος στην Εταιρία . Όμως δεν ήταν πατριώτης. Ήταν όργανο του Πατριαρχείου και γι αυτό παρακολουθούσε την αλληλογραφία του Κορωνιού με το Ρήγα και με άλλους φίλους του Έλληνες από τη Βιέννη και αλλού. Έχοντας υποψίες , άνοιξε το γράμμα του Ρήγα, το διάβασε και είδε πως ετοιμαζόταν επαναστατικό κίνημα. Σύμφωνα με τις εντολές που είχε από την Πόλη, χωρίς να χάσει καιρό άνοιξε τα κιβώτια και είδε το επαναστατικό «εμπόρευμα». Αμέσως τράβηξε για την αστυνομία… Έγινε δηλαδή προδότης. Πολλοί τον χαρακτηρίζουν σατανικό και με μαύρη ψυχή. Άλλοι δειλό και ανθρωπάκο. Οι χαρακτηρισμοί αυτοί μπορεί να είναι σωστοί , μα στο έγκλημα προδοσίας ηθικός αυτουργός ήταν ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’ και οι Φαναριώτες» (10).

Ο Γιάννης Κορδάτος

Ο Κορδάτος επιμένει πως ο Οικονόμου δεν ήταν ο μόνος που πρόδωσε το Ρήγα. Γράφει ότι «προδότης έγινε και ο μητροπολίτης Βελιγραδίου Μεθόδιος.». Και προσθέτει: « Κι αυτός ήταν μυημένος και τα ήξερε όλα, γιατί , κατέχοντας μεγάλη θέση στη Σερβία, μια που καμώθηκε τον επαναστάτη και πατριώτη, μπήκε – κατ’ εντολή βέβαια του Πατριαρχείου- στην οργάνωση και καθιστούσε ενήμερο τον Πατριάρχη για τις κινήσεις του Ρήγα… Αυτοί οι δύο ήταν κατάσκοποι μέσα στην Εταιρία του Ρήγα και τονε πρόδωσαν. Εξάλλου και η αυστριακή ανάκριση το δηλώνει καθαρά , πως κατόπιν «εμπιστευτικών καταγγελιών» έπιασε το Ρήγα και τους συντρόφους του» (11).

 

 

Η εκκλησιαστική ηγεσία επιμένει

Σε αντίθεση με τον Κορδάτο ο ιστορικός Απόστολος Δασκαλάκης στηριζόμενος σε έκθεση του αυστριακού πρεσβευτή στην Οθωμανική Αυλή βαρώνου Χέρμπερτ Ράθκηλ για την πρόταση να μεταφερθούν ο Ρήγας και οι σύντροφοί του στην Κωνσταντινούπολη και να παραδοθούν στον Πατριάρχη «αρχηγόν όντα του έθνους , ιεράρχην συνετόν, πολέμιον των γαλλικών αρχών και είπερ τινά ενδιαφερόμενον υπέρ της συντηρήσεως της τάξεως και του χωρισμού του πλήθους των αθώων από του μικρού αριθμού των ενόχων» καταλήγει στο συμπέρασμα ότι : «Είναι αναμφίβολον ότι ο Πατριάρχης ενδιεφέρθη δια την τύχην του Ρήγα και των επτά συντρόφων συντρόφων του , ότι μετέσχεν εις τας μυστικάς διαπραγματεύσεις μεταξύ Δραγουμάνου (σ.σ. του πρίγκηπα Υψηλάντη) και Αυστριακού πρεσβευτού και ότι κατέβαλε προσπαθείας να αναλάβη την φύλαξίν των προς σωτηρίαν των» ( ).

Οι πρώτοι στίχοι από το «Θούριο»

Πρόκειται βεβαίως για ένα συμπέρασμα αυθαίρετο με δεδομένη τη στάση του Γρηγορίου Ε’ απέναντι σε κάθε τι το επαναστατικό και απελευθερωτικό. Μην ξεχνάμε άλλωστε ότι ο Γρηγόριος ήταν αυτός που βρισκόταν πίσω από την «Πατρική Διδασκαλία» ενώ λίγους μήνες μετά απέστειλε τη γνωστή εγκύκλιο με την καταδίκη των ιδεών του Ρήγα. Πώς λοιπόν αυτός ο άνθρωπος θα ανελάμβανε να σώσει το Ρήγα και τους συντρόφους του; Ακόμη και αυτά που περιγράφει ο Ράθκηλ και ειδικότερα η αναφορά στον χωρισμό « του πλήθους των αθώων από του μικρού αριθμού των ενόχων» κάθε άλλο παρά το ενδιαφέρον του Πατριάρχη για την τύχη του Ρήγα αποδεικνύουν (12 ).

Τον φοβούνται και σήμερα

Παρά το ότι έχουν περάσει περισσότερα από διακόσια χρόνια από το θάνατο του Ρήγα η καχυποψία και η αντίθεση στις ιδέες του στους κυρίαρχους κύκλους της επίσημης Εκκλησίας παραμένουν. Στις 22 Ιουνίου 1998 η «Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα» με επιστολή της στον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο αφού θύμιζε την εγκύκλιο του Γρηγορίου Ε’ και το περιεχόμενό της ζητούσε να εξεταστεί η δυνατότητα άρσης της . Το θέμα συζητήθηκε σε συνεδρίαση της Ιεράς Συνόδου του Πατριαρχείου και το αίτημα απορρίφθηκε γιατί η εγκύκλιος κατά τους μητροπολίτες μέλη της Συνόδου δεν ήταν μια καταδικαστική απόφαση αλλά ένα απλό γράμμα «ποιμαντικής σκοπιμότητος και καιρικού χαρακτήρος».

Ο επίσκοπος Φιλαδελφείας Μελίτων

Το σκεπτικό της αποφάσεως το εξέθετε ο τότε αρχιγραμματέας του Πατριαρχείου μητροπολίτης Φιλαδελφείας Μελίτων στην απάντησή του στην εταιρεία με ημερομηνία 5 Αυγούστου 1998 : « Τυγχάνει δήλον ότι δεν πρόκειται περί καταδικαστικής αποφάσεως, αλλά περί εγκυκλίου γράμματος, ποιμαντικής σκοπιμότητος και καιρικού χαρακτήρος, ευρίσκοντος την δικαιολογίαν αυτού εις την μέριμναν του ποιμένος όπως διαφυλάξη τους υπό την προστασίαν αυτού τελούντας χριστιανούς από διώξεων και δυσμενών συνεπειών, των οποίων την σκληρότητα μαρτυρεί η ιστορία. Διότι είναι γνωστόν, ότι τα μη συνταγματικά καθεστώτα της Ευρώπης και του λοιπού κόσμου της εποχής εκείνης διέκειντο εχθρικώς προς την ιδέαν της δεσμεύσεως αυτών δια συνταγμάτων και σκληρώς κατεδίωκον τους υποστηρίζοντας σχετικάς ιδέας, ως έπραξαν και προκειμένου περί του Ρήγα Βελεστινλή, του οποίου την διακοσιοστήν επέτειον της δια πολιτικούς λόγους θανατώσεως άγομεν κατά το τρέχον έτος. Από τοιούτων κινδύνων ώφειλεν , ως φιλόστοργος Πατήρ , να διαφυλάξη το ευπαθές ποίμνιον αυτού ο αοίδιμος Πατριάρχης ανεξαρτήτως της προσωπικής αυτού αντιλήψεως περί της ορθότητος ή μη του «συντάγματος» του Ρήγα Βελεστινλή, του οποίου την περισυλλογήν συνιστά αναμιμνησκόμενος του «ποιμαντικού χρέους», ως χαρακτηριστικώς γράφει….Όθεν , εν συμπεράσματι , καταφανούς όντος του καιρικού χαρακτήρος της εν λόγω εγκυκλίου, σαφέστατον είναι ότι των συνθηκών εκείνων διαδραμουσών εξέλιπεν αυτοθρόως και η ισχύς αυτής και δεν υφίσταται σήμερον αντικείμενον προς άρσιν…».(13 )

Χριστόδουλος: Ο Ρήγας ήταν ένας επικίνδυνος ονειροπόλος…

Ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

Ενδεικτικά της καχυποψίας και της αρνητικής στάσης της επίσημης Εκκλησίας την Ελλάδα απέναντι στον Ρήγα είναι και αυτά που γράφει ένας προκαθήμενος της , ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος στο βιβλίο του « Γρηγόριος Ε’ ο εθνάρχης της οδύνης » : « Ενεφανίσθη λοιπόν ένας οραματιστής , με πρόγραμμα επαναστατικό αλλά με βάσι τις αρχές της Γαλλικής Επαναστάσεως, που δεν άγγιζαν το μέγα πρόβλημα της υπόδουλης χώρας. Απεναντίας έσπερναν αναρχία και θεωρητική εξέγερσι. Κρινόμενος ο Ρήγας με τα μέτρα της εποχής του ήταν ένας επικίνδυνος ονειροπόλος. Η υπό στυγνή δουλεία Ελλάς είχε ανάγκη πολιτικής και όχι κοινωνικής επαναστάσεως. Η όλη υπόθεσις του Ρήγα μέχρι το μαρτύριο αφήκε εποχή στη ζωή της χώρας αναμφισβητήτως, αλλά ηθική και θεωρητική ήταν η ωφέλεια και κατεφάνη αργότερα. Δεν αναγνωρίζεται ως μάρτυς, εθνομάρτυς, αναγνωρίζεται ως πρωτομάρτυς. Ο Πατριάρχης έπρεπε να έχη λόγο και είχε τόσον από το ύψος της αποστολής του, όσον και από τις ασφαλείς εντολές των κρατούντων. Και ενήργησε αναλόγως. Κατηγορίες ευτελείς εις βάρος του είναι ξεπερασμένες πλέον» (14 ).

1. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» σ. 366, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης και Ε.J. Hobsbawm, «Η εποχή των Επαναστάσεων, 1789-1848» σ. 204 , Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2002.
   
2. Γιάννης Κορδάτος , «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας» , τόμος ΙΧ, σ.320, εκδόσεις «Εικοστός Αιώνας», Γιάννης Ζέβγος «Σύντομη Μελέτη της Νεοελληνικής Ιστορίας» σ. 33 και 34, εκδόσεις «Διόνυσος».
   
3. Περιοδικό «Τόλμη» της Αρχιεπισκοπής Αθηνών, Μάρτιος 2001, σ. 14,15
   
4. «Ρήγα Βελεστινλή-Κείμενα» με πρόλογο-σημειώσεις του Λουκά Αξελού σ. 77, εκδόσεις «Στοχαστής», Αθήνα 1969.
   
5. Αναλυτικά για το μαρτυρικό τέλος του Ρήγα και των συντρόφων του:Γιάννης Κορδάτος , «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας» , τόμος ΙΧ, σ. 338-368, εκδόσεις «Εικοστός Αιώνας» και Λουκάς Αξελός «Ρήγας Βελεστινλής – Σταθμοί και όρια στην διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα» σ. 567-590, εκδόσεις «Στοχαστής» , Αθήνα 2004.
   
6. Από τον Ιούλιο του 1797 η Υψηλή Πύλη είχε στείλει «φιρμανική προσταγή» προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο για να ελέγξει τους χριστιανικούς πληθυσμούς και θύμιζε στον Γρηγόριο Ε’: «….πρέπει να συνάζεις μέσα περιποιητικά της ευταξίας του μιλλετιού σου και ο ίδιος να μη λείπης με συμβουλάς και παραινέσεις του διδάσκειν στους βασιλικούς ραγιάδες τα της υπακοής των χρέη». (Δημήτρης Γ. Αποστολόπουλος « Η Γαλλική Επανάσταση στην Τουρκοκρατούμενη Ελληνική Κοινωνία» σ. 27, Αθήνα 1989 . Βασίλειος Στυλ. Καραγεώργος « Η Πατριαρχικής Εγκύκλιος του Γρηγορίου Ε’ προς τους Επτανησίους , το Οικουμενικό Πατριαρχείο και η Γαλλική Επανάσταση» σ. 21, Αθήνα 2000.Αριστείδης Πανώτης «Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας» σ. 422, Αθήνα 2008).
   
7. Χριστόφορος Περραιβός « Ιστορία του Σουλίου και της Πάργας» σ. 94-96 .
   
8. Φίλιππος Ηλιού « Η πατριαρχική καταδίκη του Ρήγα (ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ HISTORICA τόμος 14ος , τεύχος 27-Δεκέμβριος 1997, σ. 297-302 ).
   
9. Λουκάς Αξελός «Ρήγας Βελεστινλής – Σταθμοί και όρια στην διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα» σ. 528-529, εκδόσεις «Στοχαστής» , Αθήνα 2004.
   
10. Γιάννης Κορδάτος , «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας» , τόμος ΙΧ, σ. 356,357, εκδόσεις «Εικοστός Αιώνας». Ο Κορδάτος παραπέμπει και στο: Λεγκράν Αιμιλίου (Εmile Legrand): Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, δημοσιευόμενα μετά μεταφράσεως ελληνικής και σημειώσεων υπό Σπ.. Π. Λάμπρου (στο «Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος» τόμος Γ’ , σ. 585-774, Αθήναι 1891.
    
11. Ο Κορδάτος παραπέμπει στην επιθεώρηση Neue Berlinische Monatsschrift(Μάιος 1803, σ.382) όπου «σημειώνεται μαζί με άλλα πως ο επίσκοπος Βελιγραδίου Μεθόδιος ΄΄ μετείχε της συνωμοσίας΄΄ αλλά από φόβο πρόδωσε το Ρήγα». Ο Κορδάτος λέει ότι αυτή η πληροφορία δεν είναι σωστή και προσθέτει: «Ο Μεθόδιος ήταν πράχτορας του Οικουμενικού Πατριαρχείου κι ότι έκανε το έκανε συνειδητά, εκτελώντας διαταγές του Πατριάρχη της Πόλης» (Γιάννης Κορδάτος , «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας» , τόμος ΙΧ, σ. 357, εκδόσεις «Εικοστός Αιώνας»).
    
12. Λουκάς Αξελός «Ρήγας Βελεστινλής – Σταθμοί και όρια στην διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα» σ, 572 ,573 εκδόσεις «Στοχαστής» , Αθήνα 2004. Απόστολος Δασκαλάκης «Ρήγα Βελεστινλή . Επαναστατικά σχέδια και μαρτυρικόν τέλος» , σ156 , εκδόσεις «Ε.Γ. Βαγιονάκη», Αθήνα 1979
    
13. Ολόκληρη η αλληλογραφία της «Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα» και του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο «Ρήγας και Ορθόδοξη Πίστη» του Δημήτρη Καραμπερόπουλου (έκδοση της Εταιρείας , Αθήνα 2008).
    
14. Χριστοδούλου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος «Γρηγόριος Ε’ ο εθνάρχης της οδύνης», έκδοση της Αποστολικής Διακονίας , σ. 261, Αθήνα 2004.