H Ρωσία, με την εισβολή στην Ουκρανία, φιλοδοξεί για άλλη μια φορά να αποτελέσει ένα σημαντικό αντίβαρο στην ισορροπία δυνάμεων. Και η άνοδος της Κίνας έχει μπερδέψει την τράπουλα της γεωπολιτικής ισχύος στην Ασία. Ταυτόχρονα, η επάνοδος του Ιράν μετά τη συμφωνία για τα πυρηνικά με τις λοιπές παγκόσμιες δυνάμεις, αλλά και η αργή υποχώρηση της αμερικανικής κυριαρχίας αναπλάθουν το σκηνικό στη Μέση Ανατολή.
Είναι λοιπόν όλα αυτά σημεία μιας ιστορικής παρακμής της Δύσης, όπως θα έλεγαν διάφοροι καταστροφολόγοι; Σίγουρα είναι το τέλος εκείνης της μακράς περιόδου όπου οι ΗΠΑ και η Ευρώπη μπορούσαν να λένε ο ένας στον άλλον ότι κυβερνούν τον κόσμο. Ίσως όμως αντί να δείχνει απλά μια παρακμή, αυτή η ανακατάταξη των δυνάμεων στον κόσμο μας παράσχει μια αναζωογόνηση του πνεύματος, που τόσο χρειαζόμαστε, ίσως μάλιστα φέρει ένα τέλος όχι μόνο στους αιώνες παγκόσμιας κυριαρχίας της Δύσης, αλλά και στην πνευματική οκνηρία που τη συνόδευε.
Όταν η Δύση στέφθηκε θριαμβευτής του ψυχρού πολέμου, πολλοί ερμήνευσαν την ήττα του κομουνισμού ως μια επιβεβαίωση των ιδεών της. Πίστεψαν ότι η ιστορία κατέδειξε την ανωτερότητα της δημοκρατίας και των αγορών έναντι της κυριαρχίας του ενός κόμματος και της προγραμματισμένης οικονομίας. Είδαν τις ΗΠΑ ως θεματοφύλακα αυτών των αξιών και ενθάρρυναν τους διεθνείς θεσμούς όπως την Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο να προωθήσουν τις αξίες αυτές παγκοσμίως, υπό τη μορφή του Washington Consensus.
Στην πράξη, αυτό που πραγματικά έκανε το Washington Consensus, όπως έμελλε να γίνει γνωστό αυτό το σύνολο αξιών, ήταν να αντικαταστήσει μια άποψη για τη σχέση της αγοράς με τη δημοκρατία με μια άλλη. Αυτό το οποίο κατέστρεψε ήταν η παλαιότερη ιδέα που σμιλεύτηκε κάτω από την ύφεση και τον πόλεμο, ότι οι αγορές είναι μεν πολύτιμες, χρειάζεται όμως να διατηρούνται υπό έλεγχο προκειμένου να επιτρέψουν στις κυβερνήσεις να κάνουν ό,τι χρειάζεται ώστε να λειτουργούν ανεμπόδιστα οι δημοκρατικοί θεσμοί.
Έτσι, για τη γενιά του John Maynard Keynes, οι αγορές έπρεπε να υπηρετούν τη δημοκρατία. Εάν αφήνονταν ανεξέλεγκτες θα μπορούσαν να τη βλάψουν τόσο εύκολα όσο υπό άλλες συνθήκες να την ευνοήσουν. Αυτός όμως ο τρόπος σκέψης κατέρρευσε στο τέλος του αιώνα, εποχή εξάπλωσης του χρηματοπιστωτικού συστήματος σε ολόκληρη την παγκόσμια οικονομία (financialisation of the global economy). Και ποια είναι τελικά η οικουμενική αλήθεια που αποκαλύφθηκε; Κάποιοι άνθρωποι έβγαλαν πολλά λεφτά, αλλά η παγκόσμια οικονομία έγινε πολύ πιο ασταθής. Χρηματοπιστωτικοί τυφώνες συνέτριψαν τη νότια Αμερική, την ανατολική Ασία και τη Ρωσία στη δεκαετία του 90.
Ωστόσο, μόνο όταν η αρρώστια μεταδόθηκε στις ΗΠΑ και την Ευρώπη άρχισε μια δειλή αμφισβήτηση της οικονομικής και πολιτικής ορθοδοξίας στη Δύση.Οι δυνάμεις που ενθαρρύνουν αυτήν την πνευματική αδράνεια είναι μεγάλες. Και δεν είναι μόνο τα οφέλη που συσσώρευσαν οι ΗΠΑ από την μακρά εποχή παγκόσμιας πρωτοκαθεδρίας τους, αλλά και η δύναμη του να ορίζει τον τρόπο σκέψης στον κόσμο, το τι συνιστά σοβαρή οικονομική και πολιτική γνώση. Πρόκειται για ένα δίκοπο μαχαίρι.
Ένα σοβαρό πρόβλημα του ψυχρού πολέμου είναι ότι έφερε σημαντική καθίζηση σε πνευματικές συνήθειες και νοοτροπίες. Ακόμα κι όταν τα αμερικανικά Πανεπιστήμια βρίσκονταν σε άνοδο, αυτοί που ήξεραν πραγματικά κάτι για ξένους πολιτισμούς και ξένες γλώσσες περιθωριοποιήθηκαν, ξεγράφτηκαν ως ειδικοί σε ένα κλειστό πεδίο γνώσεων. Τα πολλά χρήματα ήταν στην εύρεση ολοκαίνουριων και γυαλιστερών παγκόσμιων μοντέλων κοινωνικής και πολιτικής συμπεριφοράς που θα έδιναν στους πολιτικούς ηγέτες τη δυνατότητα να σκέφτονται σε μεγάλη κλίμακα – να διαδίδουν π.χ. τη δημοκρατία ή να εξαλείφουν τη διαφθορά παντού.
Και καθώς οι συνέπειες των λανθασμένων ιδεών γίνονταν αισθητές πολύ περισσότερο σε μακρινές περιοχές του κόσμου από ό,τι στο εσωτερικό, το τίμημα για τα λάθη ήταν μικρό. Το μόνο αποτέλεσμα ήταν μια αναλυτική επιφανειακότητα και μια πνευματική αυστηρότητα στο πώς σκεφτόμαστε για τον κόσμο, όπου παρ' όλα αυτά το Washington Consensus παραμένει πρώτο και βασικό παράδειγμα.
Αν τώρα οι Αμερικανοί Οικονομολόγοι και κοινωνικοί επιστήμονες δεν μπορούν πια να θεωρούν ως δεδομένο, ότι ο κόσμος θα πειστεί από την άποψή τους για το τι είναι αληθές και τι όχι, τόσο το καλύτερο για όλους μας.
Δε θα έπρεπε να μας αποθαρρύνει, ότι η παγκόσμια οικονομική κρίση κι η αβέβαιη έξοδός μας από αυτήν έχουν ταρακουνήσει την καθιερωμένη σοφία. Η Δύση είναι εδώ και πάρα πολύ καιρό κάτι σαν κωφός προφήτης, τόσο πεπεισμένη για τις ίδιες της τις αλήθειες, που δε χρειάζεται άλλο να ακούει.
Το να μάθουμε να αντιμετωπίζουμε την πολυπλοκότητα – όπως π.χ. την πολλαπλότητα των ιδεών που υπάρχουν στον κόσμο για το πώς οι αγορές ή η πολιτική νομιμοποίηση λειτουργούν – μόνο καλό μπορεί να κάνει: διότι οι ιδέες αυτές είναι συχνά καρπός ιδεών και εμπειριών, από τις οποίες μπορούμε να μάθουμε. Εδώ και περίπου 200 χρόνια, πρώτα η Ευρώπη και μετά οι ΗΠΑ κατόρθωσαν να επιτύχουν μία παγκόσμια κυριαρχία, η οποία τώρα περνά σιγά-σιγά στην ιστορία. Ωστόσο, το τέλος αυτής της κυριαρχίας θα έπρεπε να εμπνέει όχι φόβο, αλλά περιέργεια. Ένας καινούριος κόσμος ιδεών μας περιμένει και η Δύση – αν αυτός ο πολυκαιρισμένος όρος έχει ακόμα κάποια αξία – θα έπρεπε προς όφελος της δικής της πνευματικής ζωτικότητας να αγκαλιάσει αυτήν την εξέλιξη κι όχι να της γυρίσει την πλάτη.
Μετάφραση: Euro2day
