ΘΑΝΟΣ Π. ΝΤΟΚΟΣ*
Ακόμη και πριν από την κρίση, οπότε η
εξωτερική πολιτική μετετράπη σε ζήτημα χαμηλής προτεραιότητας, η
συστηματική και σε βάθος μελέτη της Τουρκίας, δεν αποτέλεσε ζήτημα
συστηματικής ενασχόλησης για τα ελληνικά πανεπιστήμια και ερευνητικά
ιδρύματα. Το μοναδικό ουσιαστικά βιβλίο στην ελληνική βιβλιογραφία που
ασχολείται με την τουρκική εξωτερική πολιτική στην περίοδο του ΑΚΡ είναι
η μελέτη των Δημήτρη Τριανταφύλλου (Πανεπιστήμιο Kadir Has,
Κωνσταντινούπολη) και Ελένης Φωτίου (Επιστημονική Συνεργάτης, Βουλή των
Ελλήνων) «Τουρκική εξωτερική πολιτική την εποχή του ΑΚΡ: Προς μια Pax
Ottomana;» (Εκδόσεις Παπαζήση, 2010).
Οι συγγραφείς επιχειρούν να οριοθετήσουν το πλαίσιο ανάλυσης της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, να εκτιμήσουν την επιρροή του Αχμέτ Νταβούτογλου και να μελετήσουν την ευρωπαϊκή πορεία ως επιλογή εξωτερικής πολιτικής και προσανατολισμού αλλά και ως φορέα εσωτερικής αλλαγής.
Στη συνέχεια επιχειρούν έναν απολογισμό της εξωτερικής πολιτικής με τους ανατολικούς γείτονες της Τουρκίας, εξετάζουν την επιδίωξη της Τουρκίας να αποτελέσει «παγκόσμια δύναμη» και μελετούν την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας απέναντι στην Ελλάδα κατά την τελευταία δεκαετία.
Σημαντική συνεισφορά στην προσπάθεια κατανόησης της τουρκικής υψηλής στρατηγικής αποτελεί η έκδοση στα ελληνικά του ογκώδους και λίαν δυσανάγνωστου –λόγω γλωσσικής υφής και τρόπου σκέψης και έκφρασης- βιβλίου του Αχμέτ Νταβούτογλου «Το Στρατηγικό Βάθος. Η Διεθνής Θέση της Τουρκίας» (Εκδόσεις Ποιότητα, 2010). Ο Τούρκος πρωθυπουργός, που φαίνεται να έχει μάλλον περισσότερους θαυμαστές στη χώρα μας παρά στη δική του, όπου έχει δεχθεί σκληρή κριτική για την αποτυχία της πολιτικής «μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες», αναπτύσσει τις απόψεις του για τους στόχους της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής και τη χρήση των απαραίτητων μέσων για την επίτευξή τους.
Ενδιαφέρουσα είναι και η ανάλυση του Γιώργου Κουκουδάκη (Το Δόγμα «Νταβούτογλου»: Η επίτευξη μιας πάγιας επιδίωξης της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής;, ΕΚΕΜ, 2010) που υποστηρίζει ότι το «δόγμα Νταβούτογλου» δεν διαφέρει όσον αφορά τους στόχους του από τις επιδιώξεις εξωτερικής πολιτικής προηγούμενων τουρκικών κυβερνήσεων.
Εξαιρετικά χρήσιμο, αποτέλεσμα πολυετούς πρωτογενούς (συνεντεύξεις) έρευνας είναι το βιβλίο της Εκάβης Αθανασοπούλου (Παν/μιο Αθηνών) «Σύμμαχοι αλλά όχι Φίλοι: ΗΠΑ-Τουρκία, 1979-2000» (Εκδόσεις Επίκεντρο, 2013). Το βιβλίο εξετάζει τη στρατηγική συνεργασία Ουάσιγκτον-Αγκυρας στις δεκαετίες του 1980 και 1990, προσπαθώντας να συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση της εξέλιξης των σχέσεων των δύο χωρών και βοηθά στην καλύτερη κατανόηση των τρεχουσών τουρκο-αμερικανικών σχέσεων, αλλά και της στρατηγικής σχέσης Τουρκίας-Ισραήλ.
Η μελέτη του Κώστα Υφαντή (Παν/μιο Αθηνών), με θέμα «The US and Turkey in the Fog of Regional Uncertainty» (Hellenic Observatory, LSE, 2013) αποπειράται να αξιολογήσει τη σημερινή κατάσταση των τουρκο-αμερικανικών σχέσεων, κάνοντας επιπλέον ιδιαίτερη αναφορά στο ζήτημα των τουρκο-ισραηλινών σχέσεων και στην τουρκική πολιτική έναντι της Συρίας.
Την περιοχή του Καυκάσου, τόσο ως περιφερειακό υποσύστημα ασφαλείας, όσο και ως λίαν υψηλή προτεραιότητα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, εξετάζει το βιβλίο του Μάνου Καραγιάννη (Παν/μιο Μακεδονίας και King’s College, London) «Η Τουρκική Εξωτερική Πολιτική στον Καύκασο: Εσωτερικές και Διεθνείς Παράμετροι, Προκλήσεις και Προοπτικές» (Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων, Εκδόσεις Παπαζήση, 2006). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ενότητες για τη γεωπολιτική του πετρελαίου και για τον ρόλο των μεγάλων δυνάμεων στον Καύκασο.
Λόγω της προφανούς σχέσης και αλληλεπίδρασης εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, αποτελεί σημαντική συνεισφορά στην προσπάθεια κατανόησης της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα στην Τουρκία την τελευταία δεκαπενταετία η μελέτη του Χρήστου Τεάζη (Παν/μιο Αγκυρας) «Η Δεύτερη Μεταπολίτευση στην Τουρκία. Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν: Η Ανοδος των “Μη Προνομιούχων”» (Εκδόσεις Πατάκη, 2013). Η μελέτη εξετάζει την εξέλιξη του ισλαμικού κινήματος στην Τουρκία από τη δεκαετία του 1960 μέχρι σήμερα και αποπειράται να προβλέψει τη νέα δομή του τουρκικού πολιτικού συστήματος.
Στον ίδιο θεματικό χώρο κινείται το βιβλίο του Ελληνοκύπριου τουρκολόγου Νίκου Μούνδουρου «Ο Μετασχηματισμός της Τουρκίας. Από την Κεμαλική Κυριαρχία στον “Ισλαμικό” Νεοφιλελευθερισμό» (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2012) που εξετάζει την εξέλιξη της τουρκικής αστικής τάξης από την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, την ανάδυση μιας ισχυρής τουρκικής ισλαμικής αστικής τάξης, τον ισλαμικό νεοφιλελεύθερο μετασχηματισμό της Τουρκίας για να καταλήξει με την αντιπαράθεση και ομαλοποίηση στην πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα. Στο σημαντικό βιβλίο του «Πρόκληση του Εξευρωπαϊσμού: Τουρκική Πολιτική Κουλτούρα και Ευρωπαϊκή Ενωση» (Εκδόσεις Ι. Σιδέρη, 2011), ο Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης (Παν/μιο Bilkent, Αγκυρα) εξετάζει την επίδραση των βελτιούμενων ευρωτουρκικών σχέσεων στην τουρκική πολιτική κουλτούρα από τη στιγμή που η Τουρκία έγινε κράτος υποψήφιο προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ενωση το 1999 και επιχειρεί να εκτιμήσει την επίδραση που είχαν οι υποκινούμενες από την Ευρωπαϊκή Ενωση πολιτικές μεταρρυθμίσεις στην Τουρκία στην τουρκική κοινωνία πολιτών, τις σχέσεις κράτους-κοινωνίας, τον ρόλο της θρησκείας στη δημόσια ζωή και την τουρκική εθνική ταυτότητα.
Τέλος, χρήσιμες συμβολές στην προσπάθεια κατανόησης των βασικών παραμέτρων της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής αποτελούν και το βιβλίο του Ταξιάρχου ε.α. Χρήστου Μηνάγια «Η γεωπολιτική στρατηγική και η στρατιωτική ισχύς της Τουρκίας» (Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα 2010) που βασίζεται σε σημαντικό βαθμό σε τουρκικές πηγές, καθώς και θεματικές μελέτες όπως αυτή του Παντελή Τουλουμάκου (υποψήφιος Διδάκτορας, Τμήμα Τουρκικών Σπουδών, Παν/μιο Αθηνών) για τον ρόλο των δεξαμενών σκέψης στην τουρκική εξωτερική πολιτική και της Μαρίας Βερβερίδου για το «πράσινο κεφάλαιο» (Διαστάσεις και Δράσεις του Ισλαμικού Κεφαλαίου στην Τουρκία: Οι Επιχειρηματικές Οργανώσεις της MÜSIAD και της TUSKON, ΕΛΙΑΜΕΠ, 2010).
Είναι εμφανής η απουσία συστηματικής έρευνας για την καλύτερη κατανόηση των οβιδιακών εξελίξεων και αλλαγών που λαμβάνουν χώρα στην Τουρκία, τόσο όσον αφορά την εσωτερική κατάσταση όσο και την εξωτερική πολιτική. Δυστυχώς η έλλειψη χρηματοδότησης καθιστά εξαιρετικά δυσχερή την υλοποίηση μιας μελέτης ανάλογης με αυτή που επιμελήθηκε το ΕΛΙΑΜΕΠ το 2002, με μια ομάδα Ελλήνων και ξένων ειδικών σε θέματα Τουρκίας (Θάνος Βερέμης & Θάνος Ντόκος (επιμ.), Η Τουρκία Σήμερα, Κοινωνία, Οικονομία, και Εξωτερική Πολιτική, Εκδόσεις Παπαζήση). Κρίμα γιατί είτε αντιμετωπίζει κανείς την Τουρκία ως απειλή, είτε ως δύσκολο γείτονα, με τον οποίο υπάρχουν σημαντικές διαφορές αλλά και δυνητικά κοινά συμφέροντα, η συστηματική μελέτη και επαρκής κατανόηση των εσωτερικών διεργασιών και των εξωτερικών σχεδιασμών αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για τον σχεδιασμό μιας αποτελεσματικής εξωτερικής πολιτικής.
* Ο κ. Θάνος Π. Ντόκος είναι γενικός διευθυντής στο ΕΛΙΑΜΕΠ.
Οι συγγραφείς επιχειρούν να οριοθετήσουν το πλαίσιο ανάλυσης της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, να εκτιμήσουν την επιρροή του Αχμέτ Νταβούτογλου και να μελετήσουν την ευρωπαϊκή πορεία ως επιλογή εξωτερικής πολιτικής και προσανατολισμού αλλά και ως φορέα εσωτερικής αλλαγής.
Στη συνέχεια επιχειρούν έναν απολογισμό της εξωτερικής πολιτικής με τους ανατολικούς γείτονες της Τουρκίας, εξετάζουν την επιδίωξη της Τουρκίας να αποτελέσει «παγκόσμια δύναμη» και μελετούν την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας απέναντι στην Ελλάδα κατά την τελευταία δεκαετία.
Σημαντική συνεισφορά στην προσπάθεια κατανόησης της τουρκικής υψηλής στρατηγικής αποτελεί η έκδοση στα ελληνικά του ογκώδους και λίαν δυσανάγνωστου –λόγω γλωσσικής υφής και τρόπου σκέψης και έκφρασης- βιβλίου του Αχμέτ Νταβούτογλου «Το Στρατηγικό Βάθος. Η Διεθνής Θέση της Τουρκίας» (Εκδόσεις Ποιότητα, 2010). Ο Τούρκος πρωθυπουργός, που φαίνεται να έχει μάλλον περισσότερους θαυμαστές στη χώρα μας παρά στη δική του, όπου έχει δεχθεί σκληρή κριτική για την αποτυχία της πολιτικής «μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες», αναπτύσσει τις απόψεις του για τους στόχους της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής και τη χρήση των απαραίτητων μέσων για την επίτευξή τους.
Ενδιαφέρουσα είναι και η ανάλυση του Γιώργου Κουκουδάκη (Το Δόγμα «Νταβούτογλου»: Η επίτευξη μιας πάγιας επιδίωξης της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής;, ΕΚΕΜ, 2010) που υποστηρίζει ότι το «δόγμα Νταβούτογλου» δεν διαφέρει όσον αφορά τους στόχους του από τις επιδιώξεις εξωτερικής πολιτικής προηγούμενων τουρκικών κυβερνήσεων.
Εξαιρετικά χρήσιμο, αποτέλεσμα πολυετούς πρωτογενούς (συνεντεύξεις) έρευνας είναι το βιβλίο της Εκάβης Αθανασοπούλου (Παν/μιο Αθηνών) «Σύμμαχοι αλλά όχι Φίλοι: ΗΠΑ-Τουρκία, 1979-2000» (Εκδόσεις Επίκεντρο, 2013). Το βιβλίο εξετάζει τη στρατηγική συνεργασία Ουάσιγκτον-Αγκυρας στις δεκαετίες του 1980 και 1990, προσπαθώντας να συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση της εξέλιξης των σχέσεων των δύο χωρών και βοηθά στην καλύτερη κατανόηση των τρεχουσών τουρκο-αμερικανικών σχέσεων, αλλά και της στρατηγικής σχέσης Τουρκίας-Ισραήλ.
Η μελέτη του Κώστα Υφαντή (Παν/μιο Αθηνών), με θέμα «The US and Turkey in the Fog of Regional Uncertainty» (Hellenic Observatory, LSE, 2013) αποπειράται να αξιολογήσει τη σημερινή κατάσταση των τουρκο-αμερικανικών σχέσεων, κάνοντας επιπλέον ιδιαίτερη αναφορά στο ζήτημα των τουρκο-ισραηλινών σχέσεων και στην τουρκική πολιτική έναντι της Συρίας.
Την περιοχή του Καυκάσου, τόσο ως περιφερειακό υποσύστημα ασφαλείας, όσο και ως λίαν υψηλή προτεραιότητα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, εξετάζει το βιβλίο του Μάνου Καραγιάννη (Παν/μιο Μακεδονίας και King’s College, London) «Η Τουρκική Εξωτερική Πολιτική στον Καύκασο: Εσωτερικές και Διεθνείς Παράμετροι, Προκλήσεις και Προοπτικές» (Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων, Εκδόσεις Παπαζήση, 2006). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ενότητες για τη γεωπολιτική του πετρελαίου και για τον ρόλο των μεγάλων δυνάμεων στον Καύκασο.
Λόγω της προφανούς σχέσης και αλληλεπίδρασης εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, αποτελεί σημαντική συνεισφορά στην προσπάθεια κατανόησης της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα στην Τουρκία την τελευταία δεκαπενταετία η μελέτη του Χρήστου Τεάζη (Παν/μιο Αγκυρας) «Η Δεύτερη Μεταπολίτευση στην Τουρκία. Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν: Η Ανοδος των “Μη Προνομιούχων”» (Εκδόσεις Πατάκη, 2013). Η μελέτη εξετάζει την εξέλιξη του ισλαμικού κινήματος στην Τουρκία από τη δεκαετία του 1960 μέχρι σήμερα και αποπειράται να προβλέψει τη νέα δομή του τουρκικού πολιτικού συστήματος.
Στον ίδιο θεματικό χώρο κινείται το βιβλίο του Ελληνοκύπριου τουρκολόγου Νίκου Μούνδουρου «Ο Μετασχηματισμός της Τουρκίας. Από την Κεμαλική Κυριαρχία στον “Ισλαμικό” Νεοφιλελευθερισμό» (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2012) που εξετάζει την εξέλιξη της τουρκικής αστικής τάξης από την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, την ανάδυση μιας ισχυρής τουρκικής ισλαμικής αστικής τάξης, τον ισλαμικό νεοφιλελεύθερο μετασχηματισμό της Τουρκίας για να καταλήξει με την αντιπαράθεση και ομαλοποίηση στην πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα. Στο σημαντικό βιβλίο του «Πρόκληση του Εξευρωπαϊσμού: Τουρκική Πολιτική Κουλτούρα και Ευρωπαϊκή Ενωση» (Εκδόσεις Ι. Σιδέρη, 2011), ο Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης (Παν/μιο Bilkent, Αγκυρα) εξετάζει την επίδραση των βελτιούμενων ευρωτουρκικών σχέσεων στην τουρκική πολιτική κουλτούρα από τη στιγμή που η Τουρκία έγινε κράτος υποψήφιο προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ενωση το 1999 και επιχειρεί να εκτιμήσει την επίδραση που είχαν οι υποκινούμενες από την Ευρωπαϊκή Ενωση πολιτικές μεταρρυθμίσεις στην Τουρκία στην τουρκική κοινωνία πολιτών, τις σχέσεις κράτους-κοινωνίας, τον ρόλο της θρησκείας στη δημόσια ζωή και την τουρκική εθνική ταυτότητα.
Τέλος, χρήσιμες συμβολές στην προσπάθεια κατανόησης των βασικών παραμέτρων της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής αποτελούν και το βιβλίο του Ταξιάρχου ε.α. Χρήστου Μηνάγια «Η γεωπολιτική στρατηγική και η στρατιωτική ισχύς της Τουρκίας» (Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα 2010) που βασίζεται σε σημαντικό βαθμό σε τουρκικές πηγές, καθώς και θεματικές μελέτες όπως αυτή του Παντελή Τουλουμάκου (υποψήφιος Διδάκτορας, Τμήμα Τουρκικών Σπουδών, Παν/μιο Αθηνών) για τον ρόλο των δεξαμενών σκέψης στην τουρκική εξωτερική πολιτική και της Μαρίας Βερβερίδου για το «πράσινο κεφάλαιο» (Διαστάσεις και Δράσεις του Ισλαμικού Κεφαλαίου στην Τουρκία: Οι Επιχειρηματικές Οργανώσεις της MÜSIAD και της TUSKON, ΕΛΙΑΜΕΠ, 2010).
Είναι εμφανής η απουσία συστηματικής έρευνας για την καλύτερη κατανόηση των οβιδιακών εξελίξεων και αλλαγών που λαμβάνουν χώρα στην Τουρκία, τόσο όσον αφορά την εσωτερική κατάσταση όσο και την εξωτερική πολιτική. Δυστυχώς η έλλειψη χρηματοδότησης καθιστά εξαιρετικά δυσχερή την υλοποίηση μιας μελέτης ανάλογης με αυτή που επιμελήθηκε το ΕΛΙΑΜΕΠ το 2002, με μια ομάδα Ελλήνων και ξένων ειδικών σε θέματα Τουρκίας (Θάνος Βερέμης & Θάνος Ντόκος (επιμ.), Η Τουρκία Σήμερα, Κοινωνία, Οικονομία, και Εξωτερική Πολιτική, Εκδόσεις Παπαζήση). Κρίμα γιατί είτε αντιμετωπίζει κανείς την Τουρκία ως απειλή, είτε ως δύσκολο γείτονα, με τον οποίο υπάρχουν σημαντικές διαφορές αλλά και δυνητικά κοινά συμφέροντα, η συστηματική μελέτη και επαρκής κατανόηση των εσωτερικών διεργασιών και των εξωτερικών σχεδιασμών αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για τον σχεδιασμό μιας αποτελεσματικής εξωτερικής πολιτικής.
* Ο κ. Θάνος Π. Ντόκος είναι γενικός διευθυντής στο ΕΛΙΑΜΕΠ.
