Της Χριστίνας Σ. Φλάσκου*Το παρόν κείμενο αποτελεί προδημοσίευση της Αναφοράς με τίτλο «Τουρκία και Συριακή Κρίση». Η συγκεκριμένη αναφορά, η οποία γίνεται υπό τη σκέπη του Ινστιτούτου Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων (ΙΔΟΣ) και θα δημοσιευθεί στην αντίστοιχη ιστοσελίδα, πραγματοποιήθηκε υπό την επίβλεψη του Διευθυντή και Καθηγητή, κ. Χαράλαμπου Τσαρδανίδη, ενώ Κεντρική Ερευνήτρια είναι η Χριστίνα Σ. Φλάσκου με Βοηθούς Ερευνητές τους Ε. Γκρέκου, Ν. Καραβασίλης και E. Ünal.
Α’ ΜΕΡΟΣ
Οι παρατεινόμενες αιματηρές συγκρούσεις στη Συρία και η προσπάθεια προώθησης των αντικρουόμενων συμφερόντων των τοπικών, περιφερειακών και πανίσχυρων διεθνών κέντρων εξουσίας, επιτείνουν την αβεβαιότητα των γεωπολιτικών εξελίξεων στην ευρύτερη περιοχή. Μία, όμως, πιο ενδελεχής εξέταση αυτών των εξελίξεων, αναδεικνύει τις προκλήσεις (ευκαιρίες και κινδύνους) που αναδύονται για την Τουρκία και επεξηγεί τη στάση της έναντι της Συριακής κρίσης.
Επιγραμματικά, οι ευκαιρίες που παρουσιάστηκαν για την Τουρκία από την "Αραβική Άνοιξη" και ιδιαίτερα από τη Συριακή κρίση, είναι
• Η προβολή της ως "μοντέλου" επιτυχημένης δημοκρατικής μετριοπαθούς Ισλαμικής διακυβέρνησης, για τους εξεγερθέντες αυτούς λαούς.Η επιδίωξη της προβολής της αυτής ήταν αφενός να αποτελέσει το ανάχωμα έναντι της προσπάθειας ανάληψης της εξουσίας των χωρών αυτών από εξτρεμιστικές Ισλαμικές οργανώσεις και αφετέρου να εντάξει στη σφαίρα επιρροής της τις νέες Δημοκρατίες.
Η εξέγερση, λοιπόν, στη Συρία, έδωσε την ευκαιρία στην Τουρκία να παρέμβει το Μάρτιο του 2011, συμβουλεύοντας τον Assad να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις προς όφελος του λαού του. Η παρέμβαση αυτή αποσκοπούσε τόσο στην περαιτέρω προβολή των δημοκρατικών πεποιθήσεων της Τουρκικής ηγεσίας, όσο και της δυνατότητας πειθούς που έχει μια πραγματική ηγεμονική χώρα.
Όμως, η άρνηση του Assad να συμμορφωθεί με τις υποδείξεις της Άγκυρας, σε συνδυασμό και με την εκτίμηση για ταχεία πτώση του καθεστώτος της Συρίας, οδήγησαν την Τουρκία στο να κλιμακώσει σταδιακά την πολιτική της έναντι του Assad.
Η εκ διαμέτρου αυτή αντίθετη στάση της Τουρκίας (από αδελφικές σχέσεις με Assad, σε εχθρικές), εκπορεύτηκε τόσο από τον εμφανιζόμενο περιφερειακό ανταγωνισμό για τις εξελίξεις στη Συρία, όσο και από την ανάγκη αντίδρασης στον κίνδυνο να πληγεί η περιφερειακή αξιοπιστία της ίδιας της Τουρκίας.
• Η ισχυροποίηση του ηγεμονικού προφίλ του Erdoğan, λόγω της βεβαιότητας που τον διακατείχε για τα θετικά αποτελέσματα από την παρέμβασή του προς τον "φίλο" του Assad. Είχε, ήδη, επιτύχει την αναγνώρισή του ως του πιο δημοφιλούς ηγέτη της ευρύτερης περιοχής από τον Αραβικό και Ισλαμικό κόσμο, εξ’ αιτίας της δημόσιας καταδίκης των Ισραηλινών επιθέσεων στη Γάζα (2008-2009) και στο Mavi Marmara (2010).
Η άρνηση, όμως, του Assad να συμμορφωθεί προς τις υποδείξεις του Erdoğan, εξέθεσαν τις περιορισμένες στην πραγματικότητα δυνατότητες του Τούρκου Πρωθυπουργού, με αποτέλεσμα να δεχθεί πλήγμα η εικόνα του διεθνώς. Επομένως, η ταχεία αλλαγή της στάσης του έναντι του Assad (μέσα σε ένα μήνα), έγινε και για προσωπικούς λόγους, δηλαδή αποκατάστασης της εικόνας του με τη δυναμική και αποφασιστική αντίδρασή του.
Στα πλαίσια αυτά, η Τουρκία προχώρησε στη διακοπή των σχέσεων με τη Συρία (21 Σεπτεμβρίου 2011), στους βαρείς χαρακτηρισμούς του Erdoğan για τον Assad και την απαίτηση για παραίτησή του, καθώς και στη φανερή υποστήριξη των εξεγερθέντων.
• Η περαιτέρω διεύρυνση της οικονομικής της διείσδυσης στις Αραβικές χώρες. Οι πολύ καλές σχέσεις της Τουρκίας με τη Συρία τη δεκαετία του 2000, που αποτελούσε την "πύλη" εισόδου προς Νότο, διευκόλυνε τη δυναμική οικονομική διείσδυση και την εκτόξευση των εξαγωγών της Τουρκίας προς τις αγορές των χωρών της Μέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής.
Επομένως, η Συριακή κρίση και η σύμπλευσή της και με τον Αραβικό κόσμο, θα ενίσχυε τους οικονομικούς της δεσμούς με το χώρο αυτό, με προοπτική για ένταξή του στη σφαίρα επιρροής της. Οι δε όποιες οικονομικές απώλειες από τις επενδυτικές δραστηριότητες και τις εμπορικές συναλλαγές με τη Συρία, θα ήταν περιορισμένης έκτασης και προσωρινού χαρακτήρα. Η φανερή υποστήριξη της Συριακής αντιπολίτευσης, εξασφάλιζε την άμεση αποκατάσταση των Τούρκο – Συριακών σχέσεων στη μετά Assad εποχή.
Η κρίση στη Συρία έχει αποδεσμεύσει δυναμικές που θέτουν σε κίνδυνο τη σταθερότητα και την ασφάλεια της ευρύτερης περιοχής. Ιδιαίτερα για την Τουρκία, οι προκλήσεις και οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν από την παράταση της Συριακής κρίσης είναι ꞉
• Η αναζωπύρωση του Κουρδικού ζητήματος. Ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία και η απόσυρση των Συριακών στρατευμάτων από τις Κουρδικές περιοχές, έχει προκαλέσει ένα κενό ασφαλείας στη Βόρεια Συρία, που τείνουν να καλύψουν οι Κούρδοι της περιοχής.Επιπρόσθετα, η απόφαση του Assad να υποστηρίξει το PKK, ως αντίδραση στην Τουρκική στάση, έχει ήδη αναζωπυρώσει τις επιθέσεις των μαχητών του στη Νοτιοανατολική Τουρκία.
Βέβαια, στην παρούσα φάση, φαίνεται ότι η προτροπή του Öcalan προς τους μαχητές του PKK για μη συνέχιση του ένοπλου αγώνα, έχει βρει ανταπόκριση. Παρά ταύτα και επειδή ο προαναφερθείς κίνδυνος είναι υπαρκτός, επιδίωξη της Τουρκίας είναι ο μη διαμελισμός της Συρίας και η καταβολή διεθνών προσπαθειών για εξεύρεση πολιτικής λύσης το ταχύτερο δυνατόν,
δεδομένου ότι η επιλογή της για υποστήριξη των αντικαθεστωτικών εξελίσσεται από ευκαιρία σε παγίδα.
• Η στρατιωτική εμπλοκή της Τουρκίας στη Συριακή κρίση. Μια επέμβαση της Τουρκίας στη Συρία για να επιταχύνει την εκτόπιση του Assad, θα μπορούσε, πέραν του σοβαρού κινδύνου χρησιμοποίησης του Συριακού βιοχημικού οπλοστασίου εναντίον της, να προκαλέσει κλιμακωτά και τις εξής συνέπειες ꞉
o Την ενίσχυση της εξουσίας του καθεστώτος της Συρίας, δεδομένου ότι θα παρουσίαζε στο λαό ότι αγωνίζεται εναντίον μιας κατακτητικής δύναμης
o Την ηρωποίηση του Assad στον Αραβικό κόσμο, δεδομένου ότι το καθεστώς θα εμφάνιζε την Τούρκο-Συριακή σύγκρουση ως Τούρκο-Αραβική
o Την πιθανότητα απώλειας των πολιτικών και οικονομικών επιτευγμάτων της Τουρκίας στην ευρύτερη περιοχή, δεδομένου ότι η επέμβασή της θα αφύπνιζε μνήμες από την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
o Την επέκταση του πολέμου στο Λίβανο με τη Hezbollah
o Την πιθανή επέμβαση του Ισραήλ
o Τη σχεδόν βεβαία αντιπαράθεσή της με την άλλη περιφερειακή δύναμη, το Ιράν, δεδομένου ότι η Τεχεράνη θεωρεί τη Συρία ως απαραίτητο κρίκο της αλυσίδας του Σιιτικού Τόξου και των συμφερόντων του, με απρόβλεπτες και καταστροφικές συνέπειες σε περιφερειακό επίπεδο και
o Την πιθανότητα να ξεφύγουν οι συγκρούσεις από το περιφερειακό επίπεδο, με την εμπλοκή της Ρωσίας και της Κίνας, από τη μια πλευρά, και των ΗΠΑ και των συμμάχων τους, από την άλλη.
• Τη μετάδοση του εθνοθρησκευτικού φανατισμού και στην Τουρκία. Το τεράστιο προσφυγικό κύμα στην περιοχή του Hatay (άνω των 135.000 Σύριων,στην πλειοψηφία Σουνιτών), προκαλεί τόσο ανθρωπιστικό, όσο και πρόβλημα ασφαλείας για την Τουρκία, λαμβανομένου υπόψη της δυσαρέσκειας και των αντιδράσεων και διαμαρτυριών της τοπικής Τουρκικής κοινωνίας. Επισημαίνεται ότι το 1/3 των 1,5 εκατ. κατοίκων της περιοχής είναι Αλεβίτες (άνω των 20.000.000 σε όλη την Τουρκία), ενώ η απόφαση της Τουρκικής κυβέρνησης να δώσει το όνομα του Σουλτάνου Σελίμ Α’, τον οποίο οι Αλεβίτες θεωρούν σφαγέα τους, στην τρίτη γέφυρα του Βοσπόρου, έχει ήδη προκαλέσει την έντονη αντίδρασή τους.
Επομένως, η παρουσία των προσφύγων στην περιοχή του Hatay, σε συνδυασμό και με τη φιλοξενία, από την Τουρκική κυβέρνηση, των Σουνιτών Ισλαμιστών ανταρτών στην ίδια περιοχή, τροφοδοτεί την ένταση και αυξάνει τον κίνδυνο μετάδοσης των Συριακών εθνοθρησκευτικών συγκρούσεων και εντός της Τουρκίας.
• Την κατακόρυφη πτώση της δημοτικότητας του Τούρκου Πρωθυπουργού. Η διαχείριση της Συριακής κρίσης από τον Erdoğan, έχει απογοητεύσει τον Τουρκικό λαό και έχει πλήξει το γόητρο του ηγέτη του AKP. Το γεγονός αυτό καταδεικνύεται από τις δημοσκοπήσεις, όπου μόλις το 33% των Τούρκων υποστηρίζουν την πολιτική του για τη Συρία (Ιούλιος 2012), ενώ πρόσφατα το 72% ήταν αντίθετο στην ιδέα εμπλοκής της Τουρκίας σε πόλεμο και
• Την επανεμφάνιση του Τουρκικού στρατού στο προσκήνιο της πολιτικής. Η εμπλοκή της Τουρκίας σε παρατεταμένες πολεμικές επιχειρήσεις, η διατάραξη της εσωτερικής συνοχής και η απειλή διαμελισμού της Τουρκίας, θα έδινε την αφορμή στο στράτευμα να παρέμβει ως "θεματοφύλακας της Κεμαλικής κληρονομιάς" και ως "καθήκον" για τη διατήρηση της εθνικής ασφάλειας και της ακεραιότητας της χώρας.
* Η Χριστίνα Σ. Φλάσκου είναι Διεθνολόγος, MSc Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές (Πάντειο Πανεπιστήμιο)
