Του Κώστα Ράπτη-Η απάντηση της Μόσχας στην κατάρριψη του
ρωσικού Suhoi-24 από τουρκικά F-16 στην μεθόριο Συρίας-Τουρκίας,
τουλάχιστον η εμφανής, ξεδιπλώνεται, κρίνοντας από τα όσα συνέβησαν τα
τελευταία 24ωρα, σε τέσσερα επίπεδα.Στο επικοινωνιακό επίπεδο, όπου και οι
επιπτώσεις ενδέχεται να αποδειχθούν διαρκέστερες, η ρωσική πλευρά
εμφανίζει το μεν τουρκικό κράτος ως "συνεργό τρομοκρατών”, σύμφωνα με
την έκφραση του Vladimir Putin, την δε ηγεσία της γείτονος ως άμεσα
επωφελούμενη από σκοτεινές συναλλαγές με τους τζιχαντιστές, κυρίως σε
ό,τι αφορά την πετρελαϊκή παραγωγή τους. Πρόκειται για μία επικοινωνιακή
επίθεση η οποία πλήττει προσωπικά τον Tayyip Erdogan, γεννά όλο και πιο
άβολα ερωτήματα στην κοινή γνώμη της Δύσης για το είδος των κρατών με
τα οποία συμπράττουν οι ηγεσίες της και προορίζεται να υπονομεύσει την
φιλοδοξία της Τουρκίας να έχει καθοριστικό ρόλο για την "επόμενη μέρα”
στη Συρία.
Στο στρατιωτικό επίπεδο, η απάντηση έχει
ήδη δοθεί με την ανάπτυξη στην ρωσική αεροπορική βάση στη Λαττάκεια των
εξελιγμένων αντιαεροπορικών συστημάτων S-400, που "σφραγίζουν” τον
συριακό εναέριο χώρο, αλλά και με το συνεχιζόμενο σφυροκόπημα στόχων
κοντά στην μεθόριο, όπου κατά την Άγκυρα απλώς κατοικούν φιλήσυχοι
Τουρκομάνοι. Η Μόσχα έχει κάθε δυνατότητα να εμφανίζει αυτή την
κλιμάκωση ως μία μη προαποφασισμένη κίνηση που της επιβλήθηκε από τις
εξελίξεις, ενώ η Τουρκία, πολύ χαρακτηριστικά, διέκοψε όλες τις πτήσεις
της εντός συριακού εναέριου χώρου, στο πλαίσιο της "συμβολής” της στον
υπό τις ΗΠΑ συνασπισμό κατά του Ισλαμικού Κράτους, παρουσιάζοντας την
επιλογή αυτή ως προϊόν όχι φόβου αλλά επιθυμίας για εκτόνωση της
κατάστασης.
Στο διπλωματικό επίπεδο, η διατύπωση από
τον Putin υπαινιγμών για την πληροφοριακή υποστήριξη που μπορεί να
είχει από αμερικανικής πλευράς η τουρκική ενέργεια στοχεύει στο να
διευρύνει τις αποστάσεις που πολλοί στις ΗΠΑ και ιδίως στην Ευρώπη
παίρνουν (πίσω από τις προβλεπόμενες εκφράσεις συμμαχικής αλληλεγγύης)
από τους τυχοδιωκτισμούς της Άγκυρας, ενώ η συμφωνία με τον Francois
Hollande για κλιμάκωση των επιδρομών κατά των κονβόι μεταφοράς
πετρελαίου και για συνεννόηση ως προς το ποιοι στόχοι θα πλήττονται ως
"τρομοκρατικοί και ποιοι όχι, διασώζει κάτι από την αρχική επιδίωξη να
δημιουργηθεί ένας εναιαίος συνασπισμός κατά του Ισλαμικού Κράτους.
Ορισμένες όψεις των ρωσικών διπλωματικών
αντιποίνων αγγίζουν και τα ελληνικά συμφέροντα, όπως φαίνεται από την
ακύρωση της συνάντησης του Τουρκοκύπριου ηγέτη Mustafa Akinci με τον
επισκεπτόμενο την Κύπρο Ρώσο υπουργό Εξωτερικών Sergei Lavrov, ο οποίος
αρνήθηκε να μεταβεί στο "Προεδρικό Μέγαρο” των Κατεχομένων. Μία άλλη
διπλωματική "βόμβα” θα ήταν η ίδρυση στη Μόσχα γραφείου εκπροσώπησης της
οργάνωσης των Κούρδων της Συρίας PYD, η οποία έχει προταθεί από καιρό.
Όμως το κύριο βάρος των πιέσεων προς την
Τουρκία η Μόσχα το ρίχνει στο οικονομικό επίπεδο – αυτό ακριβώς στο
οποίο οι δύο χώρες είχαν μέχρι πρότινος το υψηλότερο επίπεδο
συνεργασίας. Αρκεί κανείς να αναλογισθεί ότι στο Ανώτατο Συμβούλιο
Συνεργασίας Ρωσίας-Τουρκίας τον Δεκέμβριο του 2014 οι Erdogan και Putin
επανέλαβαν τη δέσμευσή τους να αυξήσουν τον όγκο του διμερούς εμπορίου
από τα 30 στα 100 δισ. δολάρια μέχρι το 2020.Το ποιούς ακριβώς τομείς της τουρκικής
οικονομικής δραστηριότητας θα στοχοποιήσει η Μόσχα δεν είναι ακόμη σαφές
– καθώς θα πρέπει ταυτοχρόνως να αποφύγει να "αυτοτραματισθεί”. Ήδη
πάντως προτού οι ρωσικές υπηρεσίες εκπονήσουν το πακέτο κυρώσεων το
οποίο ζήτησε ο πρωθυπουργός Dmitri Medvedev, η επαναφορά της βίζας για
τους Τούρκους πολίτες από 1ης Ιανουαρίου 2016, όπως ανακοίνωσε ο Ρώσος
υπουργός Εξωτερικών Sergei Lavrov, και η οδηγία προς τους Ρώσους
τουρίστες να αποφεύγουν την Τουρκία ή και να την εγκαταλείψουν αμέσως,
αν βρίσκονται ήδη εκεί, λόγω "σοβαρής τρομοκρατικής απειλής” δίνει μία
εικόνα.
Τουρισμός
Πράγματι, ο τουρκικός τουριστικός κλάδος
αποτελεί εύκολο στόχο, αν σκεφθεί κανείς ότι η γειτονική χώρα δέχθηκε
το 2014 περίπου 4,4 εκατομμύρια Ρώσους (που αντιπροσώπευαν το 12% των
συνολικών αφίξεων και υπερτερούν των Γερμανών) και 3,3 εκατομμύρια στο
εννεάμηνο Ιανουαρίου-Σεπτεμβρίου 2015 (ποσοστό άνω του 10%). Η σημασία
του τουρισμού για το (ούτως ή άλλως προβληματικό) ισοζύγιο τρεχουσών
συναλλαγών της Τουρκίας δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Το έλλειμμα στο
ισοζύγιο αναμενόταν να υποχωρήσει στο 5% του ΑΕΠ φέτος (έναντι 5,8% το
2014 και 8% το 2013), αλλά με την απώλεια του ρωσκού τουριστικού
συναλλάγματος αυτό αναμένεται να ανατραπεί. Οι καταγραφόμενες αγορές
Ρώσων τουριστών ξεπερνούν τα 6 δισ. δολάρια (ήτοι τουλάχιστον 0,8% του
ΑΕΠ), ωστόσο οι αφίξεις είχαν ήδη περιορισθεί φέτος κατά 20%, λόγω της
οικονομικής κατάστασης της Ρωσίας, προτού προκύψουν τα πολιτικά
προβλήματα. Ήδη η κρατική υπηρεσία Rostourism συνιστά την διακοπή της
πώλησης τουριστικών πακέτων για Τουρκία και τα μεγάλα πρακτορεία Natali
και REZ Tours έχουν ήδηγ συμμορφωθεί. Τραγική ειρωνεία: η Τουρκία ήλπιζε
μέχρι προ ολίγου ότι θα μπορούσε να επωφεληθεί από την εγκατάλειψη της
Αιγύπτου από τους Ρώσους τουρίστες, λόγω της τρομοκρατικής ενέργειας που
οδήγησε στην συντριβή του ρωσικού Airbus στη Χερσόνησο του Σινά.
Αερομεταφορές και αγορά ακινήτων
Ο περιορισμός της τουριστικής κίνησης
από τη Ρωσία προς την Τουρκία αναμένεται να πλήξει και την Turkish
Airlines, η οποία εξυπηρετεί δέκα ρωσικά αεροδρόμια, προς τα οποία
αύξησε τις πτήσεις της κατά 16% το 2015, εκμεταλλευόμενη τις περικοπές
ανταγωνιστών, όπως η Lufthansa. H Turkish Airlines, μία από τις ταχύτερα
αναπτυσσόμενες αεροπορικές εταιρείες στον κόσμο, με τριπλασιασμό του
μεριδίου της στην παγκόσμια αγορά την προηγούμενη δεκαετία, θα μπορούσε
να πληγεί και ευθέως, με το κλείσιμο του ρωσικού εναέριου χώρου σε
πτήσεις προερχόμενες από την Τουρκία – εξ ού και η μετοχή της υποχώρησε
κατά 7,2% την ημέρα της κατάρριψης του ρωσικού Suhoi-24.
Ομοίως, οι Ρώσοι έδειχναν μέχρι τώρα
μεγάλη προτίμηση στην Τουρκία για την αγορά παραθεριστικής κατοικίας.
Έτσι, στους πρώτους 10 μήνες του 2015 πολίτες της Ρωσίας αγόρασαν 1.750
ακίνητα, ήτοι το 9,4% όσων πωλήθηκαν σε αλλοδαπούς.
Εμπόριο
Ο τουρισμός αποτελούσε έναν τρόπο με τον
οποίο εξισορροπούνταν το εξαιρετικά άνισο εμπορικό ισοζύγιο των δύο
χωρών. Λόγω της ενεργειακής εξάρτησης της γειτονικής χώρας η Ρωσία
αποτελεί την υπ' αριθμόν ένα χώρα προέλευσης των ρωσικών εισαγωγών,
αντιπροσωπεύοντας το 10% του συνόλου. Αντιστοίχως η Ρωσία αποτελούσε τον
έβδομο μεγαλύτερο προορισμό των εξαγωγών της Τουρκίας (3,8% του
συνόλου), απορροφώντας το 20% της παραγωγής του τουρκικού κλάδου
τροφίμων και το 15% της τουρκικής υφαντουργίας, με έσοδα ύψους 1,1 δισ.
και 910 εκατ. δολαρίων αντιστοίχως το 2014.Η ξαφνική αναγγελία της απόσυρσης
τουρκικών αγροτικών προϊόντων από τα ράφια για τη διενέργεια
"υγιειονομικών ελέγχων” θα πρέπει να ερμηνευθεί σε αυτό το πλαίσιο – και
αναδεικνύει ασφαλώς το τραγελαφικό του ότι η Τουρκία αποτέλεσε μέχρι
τώρα τον κατεξοχήν ευνοημένο από την απαγόρευση εισαγωγής ευρωπαϊκών
τροφίμων στο πλαίσιο των (αντι)κυρώσεων για την ουκρανική κρίση.
Κατασκευές, τράπεζες και επενδύσεις
Η ρωσική αγορά υπήρξε η σημαντικότερη
για τις τουρκικές κατασκευαστικές εταιρείες, οι οποίες μεταξύ του 1989
και του 2014 ανέλαβαν στην χώρα του Putin περισσότερα από 1.900 έργα
συνολικής αξίας άνω των 60 δισ. δολαρίων. Μόνο στο διάστημα
Ιανουαρίου-Σεπτεμβρίου φέτος τουρκικές κατασκευαστικές εταιρείες
ανέλαβαν στη Ρωσία οκτώ έργα, αξίας 2,3 δισ. δολαρίων.Λ.χ. η Ρωσία αντιπροσωπεύει το 12% του
βιβλίου παραγγελιών της εισηγμένης στο Χρηματιστήριο της
Κωνσταντινούπολης Enka, η οποία στο χαρτοφυλάκιό της περιλαμβάνει επίσης
337.000 τετραγωνικά μέτρα χώρων γραφείου στη Ρωσία, 276.000 τετραγωνικά
μέτρα χώρων λιανικής και ένα ξενοδοχείο πέντε αστέρων στη Μόσχα.Τοποθετημένες στη ρωσική αγορά είναι και
η Anadolu Efes (έκτος μεγαλύτερος εμφιαλωτής της Ευρώπης), με μερίδιο
αγοράς 19%, η υαλουργία Sisecam, με πέντε εργοστάσια στη Ρωσία που
παράγουν 1,3 εκατ. τόνους ετησίως και η Vestel, με ένα εργοστάσιο
παραγωγής ψυγείων, δυναμικότητας 90.000 τεμαχίων. Όλες αυτές γνώρισαν
μια δύσκολη εβδομάδα για τις μετοχές τους.Επιπλέον, τουλάχιστον 30 Τουρκικές
εταιρείες λιανικής λειτουργούν περισσότερα από 700 καταστήματα ανά τη
Ρωσία, με είδη που ξεκινούν από το έτοιμο ένδυμα και φθάνουν στα έπιπλα
και τα κοσμήματα.Στη Ρωσία διατηρούν θυγατρικές τόσο οι
ιδιωτικές τράπεζες Yapi Kredi και Garanti Bankasi, όσο και η κρατική
Ziraat, ενώ ο όμιλος Fiba του Husnu Ozyegin διατηρεί την Credit Europe.Αντιστρόφως, οι ρωσικές επενδύσεις στην
Τουρκία έφθαναν πέρσι τα 8,4 δισ. δολάρια, με πρωταγωνιστές την Sberbank
(η οποία τώρα κατέχει το 99,85% της Denizbank) και την χαλυβουργία
Magnitogorsk που επένδυσε 2,5 δισ. δολάρια στην τουρκική θυγατρική της
MMK Metalurji.
Ενέργεια
Όμως ο τομέας ο οποίος κατεξοχήν
συγκεντρώνει το ενδιαφέρον στις ρωσο-τουρκικές οικονομικές σχέσεις είναι
αναμφίβολα η ενέργεια – όπου όμως και οι δύο πλευρές έχουν κάθε λόγο να
φανούν ιδιαίτερα προσεκτικές.Η Τουρκία δαπανά περί τα 50 δισ. δολάρια
ετησίως για τις ενεργειακές της ανάγκες, συμπεριλαμβανομένων και των
εισαγωγών 49,3 bcm (δισ. κυβικών μέτρων) φυσικού αερίου – εκ των οποίων
τα 27 bcm προέρχονται από τη Ρωσία.Ωστόσο, το σχέδιο του αγωγού φυσικού
αερίου Turkish Stream το οποίο ανακοινώθηκε τον Δεκέμβριο του 2014, ως
απάντηση στην ακύρωση του Nord Stream, καρκινοβατεί προ πολλού. Αντί για
τον τετραπλό αγωγό ο οποίος θα μπορούσε να μεταφέρει 63 bcm (εκ των
οποίων των 14 bcm θα καταναλώνονταν από την Τουρκία), η Gazprom
ανακοίνωσε φέτος, σε απάντηση προφανώς προς το ενεργειακό "φλερτ” της
Τουρκίας με το Ιράν, τον περιορισμό της δυναμικότητας του έργου στα 31
bcm. Ο Ρώσος υφυπουργός Ενέργειας Anatoly Yanovsky δήλωσε στις 24
Νοεμβρίου το προφανές, ότι δηλ. η χώρα του δεν έχει λόγους να διακόψει
τις πωλήσεις αερίου που ήδη πραγματοποιεί στην Τουρκία, όμως σε ό,τι
αφορά τον Turkish Stream ο υπουργός Οικονομίας Alexei Ulyukayev άφησε
ανοιχτό το ενδεχόμενο πλήρως ακύρωσης του πρότζεκτ. Στις Βρυξέλλες και,
κυρίως, στη Ουάσιγκτον πολλοί θα αισθανθούν ιδιαίτερη ικανοποίηση από
μια τέτοια εξέλιξη.Σημειώνεται ότι μολονότι η Gazprom
πρόσφερε έκπτωση της τάξης του 10,25% στο φυσικό αέριο που πωλεί στην
Τουρκία, ως κίνητρο για την συμμετοχή της Άγκυρας στον Turkish Stream, η
τουρκική εταιρεία διανομής Botas προσέφυγε τον Οκτώβριο στο διεθνές
διαιτητικό δικαστήριο διεκδικώντας καλύτερη τιμή.Λεπτότερο όλων είναι το ζήτημα του
πυρηνικού σταθμού παραγωγής ενέργειας στο Akkuyu του οποίου την
κατασκευή έχει αναλάβει από το 2010 η ρωσική εταιρεία Rosatom, έναντι 22
δισ. δολαρίων, με προοπτική ολοκλήρωσης το 2022. Προφανώς η Μόσχα δεν
επιθυμεί να χάσει το έργο, αλλά υπάρχει πάντοτε και η προοπτική
τουρκικών αντικυρώσεων.Παρόλα αυτά ο νέος υπουργός Ενέργειας
της Τουρκίας (και περμπιπτόντως γαμπρός του Tayyip Erdogan) Berat
Albayrak επιμένει ότι η "ισχυρή σχέση” των δύο χωρών δεν πρόκειται να
θιγεί από την κατάρριψη του Suhoi-24...
