Η... θαμμένη «έκθεση Καθενιώτη» για το 1940

Για το «απαράσκευον» (τουλάχιστον) του καθεστώτος Μεταξά και την «ανεπάρκειαν» (πάλι τουλάχιστον) της ανώτατης ηγεσίας στον πόλεμο του 1940-41 έχουν γραφεί άπειρες σελίδες. Ανάμεσά τους ξεχωριστή θέση κατέχει το πόρισμα τριών απόστρατων αντιστράτηγων, που έχει περάσει στην Ιστορία ως «έκθεση Καθενιώτη». Πρόκειται για μοναδική στρατιωτική πηγή ως προς την ετοιμασία και τη διεξαγωγή του πολέμου. Παρόλα αυτά, 65 χρόνια μετά τη δημοσίευσή της, το ντοκουμέντο παραμένει άγνωστο και περίπου «αγνοείται»...

Η «έκθεση Καθενιώτη» συντάχθηκε ενώ ακόμη ήταν νωπά τα γεγονότα. Τεκμηριώνεται με τα στρατιωτικά ντοκουμέντα της εποχής, που υπήρχαν ακόμη και δεν είχαν «πειραχτεί». Βασίζεται, ακόμη, στις μαρτυρίες-καταθέσεις των διοικητών των μεγάλων μονάδων, οι οποίοι ζούσαν την εποχή εκείνη.
Το βασικό συμπέρασμά της είναι κατηγορηματικό και βασίζεται σε αρχεία: η Ελλάδα δεν ήταν μόνο «απαράσκευος» για τον πόλεμο στρατιωτικά, αλλά η ανώτατη ηγεσία της αποδείχτηκε ανίκανη.
Δεν βρέθηκε έστω μία (!) διαταγή επιθετικού χαρακτήρα κατά τη διεξαγωγή της πρώτης φάσης του πολέμου. Για να την «καρφιτσώσει», όπως έγραφε ο Καθενιώτης, έτσι για δείγμα. Η ηττοπάθεια των ανωτάτων κλιμακίων είχε φτάσει σε τέτοιο σημείο, ώστε να γίνει έμμονη ιδέα στο Γενικό Επιτελείο (αρχιστράτηγος Αλ. Παπάγος) μια ηρωική αντίσταση. Η ταχεία και ένδοξη κατάρρευση!

Η έκθεση ισοπεδώνει κυριολεκτικά το περίφημο επιτελικό σχέδιο ΙΒ για τον πόλεμο (πήρε τα αρχικά από την αναμενόμενη επίθεση Ιταλίας και Βουλγαρίας) και τις δύο παραλλαγές του (ΙΒα και ΙΒβ), που ακολούθησαν τις παραμονές του πολέμου.
Το γεγονός ότι την 28η Οκτωβρίου 1940 περίπου η μισή ελληνική δύναμη, σε άνδρες και μέσα, βρίσκεται στη Μακεδονία περιμένοντας την επίθεση των Βουλγάρων, δείχνει ότι τα σχέδια για την άμυνα είχαν θέση στο καλάθι των αχρήστων. Ειδικά, όμως, όσα προβλέπονταν, ακόμη κι έτσι για την Ηπειρο, στοιχειοθετούσαν περίπου εθνικό έγκλημα.

«Παρεδίδετο αμαχητί...»Γράφει ο Καθενιώτης στην επιτομή της έκθεσής του: «Αυτά τα απίστευτα φθέγγεται η έκθεσις του Γενικού Στρατηγείου σχετικώς με το σχέδιο ΙΒ, κατά το οποίον, άνευ πολλών περιφράσεων, η μεν γραμμή μάχης μετεφέρετο εις τινα σημεία 200 χιλ. εντεύθεν των συνόρων, παρεδίδετο δε εις τον εχθρόν αμαχητί ολόκληρος η Ηπειρος και η Δυτική Μακεδονία και έτι περαιτέρω η σύμπτυξις μέχρι Ορθρυος.
Με την ανωτέρω λύσιν το Επιτελείον, αναζητούν την ευνοϊκοτέραν τοποθεσίαν αντιστάσεως, εγκαταλείπει τας υπερόχους ορεινάς γραμμάς της Ηπείρου, της Πίνδου και της Καστοριάς και σκοπεύει να καλυφθή όπισθεν των ποταμίσκων του Αράχθου και του Αλιάκμονος, ως εάν επρόκειτο να καλυφθή όπισθεν του Βόλγα...». Σε τέτοιο σημείο έχει φτάσει η ηττοπάθεια των ανώτατων κλιμακίων, η υπερτίμηση των ιταλικών δυνάμεων και η υποτίμηση των ελληνικών δυνατοτήτων.
Το καθήκον της VIII Μεραρχίας δεν ήταν η υπεράσπιση της Ηπείρου, αλλά η εξασφάλιση διαβάσεων!
Δεν περίμεναν νίκεςΤο επιτελείο των Αθηνών τις παραμονές της επίθεσης απευθύνονταν στον μέραρχο Χ. Κατσιμήτρο ως εξής: «Η δύσκολη θέση της Μεραρχίας μας είναι γνωστή. Με την υπάρχουσα αριθμητική υπεροχή του εχθρού, η κυβέρνηση δεν αναμένει νίκες από τη Μεραρχία. Αναμένει, όμως, ότι η Μεραρχία θα περισώσει την τιμήν των όπλων»!
Την ίδια αντίληψη είχε εκφράσει, άλλωστε, ο ίδιος ο Μεταξάς στις 30 Οκτωβρίου, όταν διακήρυσσε ότι «δεν πολεμά διά την νίκην. Πολεμά διά την Δόξαν και την τιμήν»!
Το έπος γράφτηκε παρά τη θέληση του καθεστώτος και σε αντίθεση με τις διαταγές των επιτελών από τα υπόγεια του ξενοδοχείου της Μ. Βρετάνιας. Ηταν η αντιφασιστική αναίρεση κι όχι η επιβεβαίωση του δικτατορικού καθεστώτος...
Διά την τιμήν των όπλων«... Χρήματα τα πετάμε από τα παράθυρα, διότι 400 ολόκληρα εκατομμύρια διετέθησαν δι αποπεράτωσιν αχρήστων πλέον έργων τα οποία πρόκειται να αμυνθώμεν μόνον διά την τιμήν των όπλων... Δεν θα το συγκρίνομεν με την οχύρωσιν της Ηπείρου όπου ο Κατσιμήτρος και ο Μαυρογιάννης έσκαβαν το χώμα με τα νύχια των διαθέτοντες μόνον δύο εκατομμύρια, ως εάν ταύτα να προήρχοντο από το πρώτον πολεμικόν δάνειον της Ελλάδος, διότι εκείνη η οχύρωσις ανάγεται εις την κατηγορίαν της Ντάπας του Μακρή του Μεσολογγίου».
Ανευ πυροβολικού και πυρομαχικών
«Επιχειρήσεις διεξαγόμεναι άνευ συνδρομής πυροβολικού και πλειστάκις άνευ πυρομαχικών και στρατεύματα ενεργούντα άνευ μεταγωγικών και εφοδιαζόμενα τη βοηθεία ατερμόνων θεωριών γυναικοπαίδων και γερόντων από τους κατοίκους της Πίνδου, αυθορμήτως προσφερθέντων διά να μεταφέρουν εις τους ώμους των τα βόλια και το ψωμί εις τα μαχόμενα παιδιά των, διαφεύγουν των πλαισίων των συντεταγμένων επιχειρήσεων διά να προβιβα- στούν εις την κατηγορίαν των εθνικών αγώνων, παρεμφερών και παρομοίων προς τους παλαιούς αγώνας του 21».
1941-1943: Η σύνταξη του ντοκουμέντουΗ πρώτη δωσίλογη κυβέρνηση Τσολάκογλου (1941-1942) για καιροσκοπικούς λόγους θέλησε να βάλει μια διαχωριστική γραμμή με το προηγούμενο δικτατορικό καθεστώς. Η μία από τις δύο βασικές κατηγορίες κατά του Μεταξά ήταν ο τρόπος διεξαγωγής του αλβανικού πολέμου και η κατάρρευση του μετώπου (η άλλη ήταν τα οικονομικά σκάνδαλα).
Από τις πρώτες ενέργειές της ήταν η σύλληψη μερικών πρώην υπουργών, αλλά και του αρχιστρατήγου κατά τον πόλεμο 1940-41 Αλ. Παπάγου. Προφανώς, σκόπευε να τον δικάσει. Μια καταδίκη του επικεφαλής του στρατού θα δικαίωνε, υποτίθεται, τη συνθηκολόγηση των δωσίλογων στρατιωτικών με τους Γερμανούς (Απρίλιος 1941).
Ετσι, ανέθεσε σε τριμελή επιτροπή ανώτατων αξιωματικών να συντάξει έκθεση και ν αξιολογήσει, με βάση τις επίσημες στρατιωτικές πηγές, τον πόλεμο. Επικεφαλής της επιτροπής ήταν ο απόστρατος αντιστράτηγος Δ. Καθενιώτης.
Η επιτροπή, έχοντας στη διάθεσή της τα στρατιωτικά αρχεία της περιόδου και τις μαρτυρίες των διοικητών των μεγάλων μονάδων, κατέληξε σε πόρισμα προς το τέλος του 1943. Σε 2.000 σελίδες κατέγραψε και έκρινε όλα τα σχετικά με την προπαρασκευή του πολέμου και τη διεξαγωγή των πρώτων επιχειρήσεων.
Σύμφωνα με μαρτυρίες, κυκλοφόρησαν και ορισμένα τεύχη της έκθεσης ως «Ιστορικό των πολεμικών επιχειρήσεων 1940-41, συνταχθέντος παρά συμβουλίου αντιστρατήγων, προεδρευομένου υπό του Αντιστρατήγου ε.α. Καθενιώτη Δημητρίου».
Στο μεταξύ, η ιδέα της παραπομπής του Παπάγου είχε εγκαταλειφθεί (ο Τσολάκογλου δεν ήταν πρωθυπουργός) και η έκθεση έμεινε «θαμμένη».
Μετά την απελευθέρωση της χώρας το Γενικό Επιτελείο Στρατού εξαφάνισε το πόρισμα και φαίνεται ότι «μάζεψε» όσα τεύχη είχαν κυκλοφορήσει. Εφτασε στο σημείο να τη λογοκρίνει απ όλη τη μεταγενέστερη επίσημη στρατιωτική ιστορία. Ουδεμία μνεία της γίνεται!
Τίναζε στον αέρα τις επίσημες θέσεις για τον πόλεμο, αποκαθήλωνε τον μετέπειτα στρατάρχη και πρωθυπουργό Παπάγο, τη στρατιωτική και πολιτική ανώτατη ηγεσία...
Κρίσεις στρατιωτικών για το πόρισμα των αντιστρατήγων
Στ. Σαράφης : (ο στρατηγός του ΕΛΑΣ)
«Παρά τη συντηρητικότητα της επιτροπής (των αντιστρατήγων υπό τον Καθενιώτη) φαίνονται τα σφάλματα της κυβέρνησης και του επιτελείου στην προπαρασκευή της επιστράτευσης και τα πρώτα μέτρα για τις επιχειρήσεις στην Αλβανία...».
Τ. Παπαγιαννόπουλος : (βιογράφος του Παπάγου)«Η περιλάλητος έκθεσις Καθενιώτη είναι εν τη κυριολεξία συνονθύλευμα ασυναρτησιών, μικροψύχου κακότητος και αλληλοσυγκρουομένων κρίσεων και επικρίσεων... Ουδέν άλλο έπραξαν παρά να διαστρεβλώνουν βάναυσα την αλήθεια...».
Α. Κοράντης: (στρατιωτικός ιστορικός της περιόδου) «Μάλιστα δεν ηρκέσθησαν εις την επαίσχυντον δραστηριότητα ταύτην κατά την κατοχήν (οι αντιστράτηγοι που συντάξανε την έκθεση και ειδικά ο Καθενιώτης), αλλά και επολλαπλασίασαν τας αθλιότητάς τους μεταπολεμικώς, λιβελογράφοντες αδιάκοπα».
Στα «αζήτητα» και η μεταπολεμική επιτομή Το 1945-46 ο Καθενιώτης, ετοιμοθάνατος, απελπισμένος από την εξαφάνιση της έκθεσης, έγραψε μία επιτομή της σε 180 σελίδες. Κυκλοφόρησε το 1946 με δικά του έξοδα, χωρίς εκδότη και με τον τίτλο «Αι κυριώτεραι φάσεις του πολέμου 1940-41». Δεν βρέθηκε στρατιωτικός να γράψει τον πρόλογο, όπως συνηθιζόταν σ' αυτές τις περιπτώσεις, και τον υπογράφει η γυναίκα του.
Το βιβλίο, πάντως, έστω και σε λίγα αντίτυπα, κακοτυπωμένο και αδιόρθωτο -ο στρατηγός ήθελε να το δει πριν πεθάνει- είδε το φως. Αλλά κι αυτά εξαφανίστηκαν πολύ γρήγορα (δύο γνωστά αντίτυπα βρίσκονται σήμερα στη βιβλιοθήκη της Βουλής και Τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας).
Στις συνθήκες που επικρατούσαν τότε στη χώρα πέρασε απαρατήρητο. Ακόμη και απ όσους στηλίτευαν το καθεστώς Μεταξά για την άοπλη Ελλάδα μπροστά στον πόλεμο. Η αγνόηση συνεχίστηκε και τα αμέσως επόμενα μεταπολεμικά χρόνια. Εκτός από το ασύμβατο της έκθεσης με την επίσημη ιστορία, οι συγγραφείς τους ήταν κατά κάποιον τρόπο «ύποπτοι».
Χρεώνονταν ότι συντάξανε την έκθεση την περίοδο της κατοχής καθ υπόδειξη της δωσίλογης κυβέρνησης. Ετσι, ακόμη και άλλες μη κρατικές πηγές χρησιμοποιούσαν μόνο κάποιες επιγραμματικές φράσεις της. Η έκθεση, όμως, ανεξαρτήτως των ορθών ή όχι εκτιμήσεων που περιέχει, αποτελεί μοναδική και κορυφαία πηγή για τον πόλεμο του 1940-41.
Ολέθριες επιτελικές αντιλήψεις«Οσον δ αφορά την ανεπάρκειαν της επιστρατεύσεως... Η Ελλάς μαχομένη από τετραμήνου προς μίαν μεγάλην αυτοκρατορίαν, πρόκειται να εμπλακή εις αγώνα και προς δευτέραν πανίσχυρον τοιαύτην και εν τούτοις το Επιτελείον της κατόρθωσεν να την έχη επιστρατευμένην κατά το ήμισυ και μόνον...
Υπέρ τους 1.500.000 εφέδρους σήπονται και μαραζώνουν στα σπίτια των, διερωτώμενοι εις ποίαν άραγε ατιμωτικήν πράξιν να υπέπεσον διά να είναι άξιοι τοιαύτης περιφρονήσεως. Με τοιαύτας ολεθρίας επιτελικάς αντιλήψεις κατορθώσαμεν...».
1882-1947: Ο αντιστράτηγος Δ. ΚαθενιώτηςΟ αντιστράτηγος Δημήτριος Καθενιώτης (1882-1947) γεννήθηκε στη Χαλκίδα. Νεαρός ακόμη, μετά την αποφοίτησή του από τη σχολή Ευελπίδων, συμμετείχε στα στρατιωτικοπολιτικά δρώμενα. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος του Στρατιωτικού Συνδέσμου και έπαιξε διακριτό ρόλο στο στρατιωτικό κίνημα του 1909.
Πήρε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913, ενώ κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο θήτευσε στο Γενικό Στρατηγείο, αναλαμβάνοντας διάφορες αποστολές, κυρίως ως σύνδεσμος. Την εποχή του εθνικού διχασμού είχε άμεση ανάμειξη ως αντιβασιλικός και αναμείχθηκε στις βενιζελικές κινήσεις.
Αναφέρεται μάλιστα και ως επικεφαλής των «στασιαστών» που θέλησαν, τότε, «να καταλάβουν» τα Γιάννενα. Ως συνταγματάρχης το 1919-1920 διετέλεσε στρατιωτικός εκπρόσωπος της κυβέρνησης Ελ. Βενιζέλου στην περιοχή του Πόντου. Τότε συνέταξε και πόρισμα σχετικά με τις δυνατότητες και τις προοπτικές για την ανακήρυξη ανεξάρτητου ποντιακού κράτους.
Αργότερα, ως υποστράτηγος, τοποθετήθηκε στρατιωτικός ακόλουθος στην ελληνική πρεσβεία στο Παρίσι, έγινε διοικητής της 11ης Μεραρχίας Στρατού, διοικητής της Σχολής Πολέμου (1926), υπαρχηγός και μετά αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού. Αποτάχθηκε το 1935, μαζί με άλλους αντιβασιλικούς αξιωματικούς, για τη συμμετοχή του στο γνωστό βενιζελικό κίνημα.
Κατά τον πόλεμο του 1940-41 ήταν ένας από εκείνους τους ανώτατους αξιωματικούς στους οποίους το καθεστώς Μεταξά αρνήθηκε να επαναφέρει στο στράτευμα. Μετά την απελευθέρωση ήταν μέλος των επιτροπών που συγκροτήθηκαν για τις κρίσεις των αξιωματικών του στρατού. Αναδείχτηκε, δηλαδή, σε μία κρίσιμη θέση για τα γεγονότα της εποχής.
Ανεξαρτήτως της σκοπιμότητας των κουίσλιγκ, ο Καθενιώτης είχε όλες τις προϋποθέσεις να συντάξει ένα τέτοιο στρατιωτικό πόρισμα. Αλλωστε, είχε επιπλέον και τις ανάλογες θεωρητικές γνώσεις.
Το 1939 είχε συγγράψει στρατιωτική μελέτη για την άμυνα («Η σύγχρονος οχύρωσις εις την άμυνα των κρατών»), ενώ νωρίτερα (1926) άλλη μελέτη του είχε αντικείμενο τον χρόνο της στρατιωτικής θητείας («Η μείωσις της θητείας εν τη Γαλλία και παρ ημίν»).
Τ. ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΣ
katsimar@yahoo.gr