Η δράση
Σε μια κοινωνία σημαδεμένη από τη μαζική σφαγή 30.000 χωρικών κατά την καταστολή της αγροτικής εξέγερσης του 1932, όπου διαδοχικές στρατιωτικές δικτατορίες λειτουργούσαν ως εγγυήτριες της μεγάλης γεωκτησίας και του ελέγχου της οικονομικής ζωής από 14 οικογένειες, η Καθολική Εκκλησία πρόσφερε μεταπολεμικά τη μόνη θεσμική κάλυψη για την ανάπτυξη μιας κοινωνικής αντιπολίτευσης.
Οι «εκκλησιαστικές κοινότητες βάσης», που συγκρότησαν μετά το 1970 στην ύπαιθρο οι ιερωμένοι οπαδοί της «Θεολογίας της Απελευθέρωσης», λειτούργησαν σαν φυτώριο μαζικών λαϊκών κινημάτων, τα οποία κατόπιν διεκδίκησαν καλύτερες συνθήκες ζωής για τους ακτήμονες χωρικούς και τους προλετάριους των αστικών κέντρων.
Γόνος μικροαστικής οικογένειας, σπουδαγμένος στην Ιταλία, ο Οσκαρ Αρνούλφο Ρομέρο θεωρούνταν τυπολάτρης και συντηρητικός κληρικός. Εξ ου και επιλέχθηκε από το Βατικανό τον Φεβρουάριο του 1977 ως νέος αρχιεπίσκοπος του Σαλβαδόρ: αποστολή του, εξήγησε αργότερα ο ίδιος, ήταν «να ξεπαστρέψει» το ριζοσπαστικό κίνημα.
Καθόλου συμπτωματικά, την εκλογή του ακολούθησε απότομη κλιμάκωση της κρατικής και παρακρατικής καταστολής με απελάσεις, απαγωγές και φόνους στοχοποιημένων κληρικών. Η δολοφονία του φίλου του -και πρωτεργάτη του κινήματος στην αγροτική ενδοχώρα- Ρουτίλιο Γκράντε (12/3/1977) λειτούργησε ωστόσο ως καταλύτης για τη δική του ριζοσπαστικοποίηση και τη μετατροπή του σε προστάτη των κυνηγημένων. «Με όλο τον σεβασμό, κ. πρόεδρε -αποστόμωσε τον δικτάτορα στρατηγό Μολίνα, όταν αυτός τον κατέστησε υπεύθυνο για τη διαγωγή των υφισταμένων του- εμείς παίρνουμε εντολές από κάπου ψηλότερα».
Μέσα στην επόμενη τριετία, η αιματηρή καταστολή του μαζικού κινήματος οδήγησε στην ανάπτυξη των ένοπλων οργανώσεων της Αριστεράς. Με την κοινωνική επανάσταση επί θύραις, ο Ρομέρο προπαγανδίζει ως μόνη εναλλακτική λύση την εφαρμογή μιας πραγματικής αγροτικής μεταρρύθμισης και καταγγέλλει τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από το καθεστώς.Η ακροαματικότητα του εκκλησιαστικού ραδιοσταθμού YSAX, που αναμεταδίδει ζωντανά τις ομιλίες του, φτάνει στην ύπαιθρο το 73%. Η παρακρατική Ακροδεξιά ανατινάζει τις εγκαταστάσεις του δέκα φορές μέσα σε μία τριετία, δεν καταφέρνει όμως να διακόψει τη λειτουργία του.
Η δολοφονία
Το ποτήρι ξεχείλισε στις 22 Ιανουαρίου 1980, με το αιματοκύλισμα ενός συλλαλητηρίου 200.000 ανθρώπων που συγκροτήθηκε στην πρωτεύουσα για να στηρίξει την ενοποίηση των μαζικών οργανώσεων της Αριστεράς σε ένα Επαναστατικό Συντονιστικό. Στις 23 Μαρτίου ο αρχιεπίσκοπος καλεί ανοιχτά τους απλούς φαντάρους και αστυνομικούς να μην υπακούν στις διαταγές των ανωτέρων τους για το χτύπημα των λαϊκών κινητοποιήσεων: «Πριν από την εντολή να σκοτώσετε που δίνει ένας άνθρωπος, πρέπει να επικρατήσει ο νόμος του Θεού που λέει “ου φονεύσεις”. [...] Εν ονόματι του Θεού κι εν ονόματι τούτου του βασανισμένου λαού, που τα δάκρυά του φτάνουν μέχρι τον ουρανό, σας εκλιπαρώ, σας ικετεύω, σας διατάσσω: Σταματήστε την καταπίεση».
Ηταν η τελευταία του ομιλία. Την επομένη ο Οσκαρ Αρνούλφο Ρομέρο έπεφτε νεκρός, χτυπημένος στην καρδιά από σφαίρα ελεύθερου σκοπευτή, ενώ ιερουργούσε στο παρεκκλήσι κάποιου νοσοκομείου. Είχε αρνηθεί οποιαδήποτε φρουρά, με το επιχείρημα πως «ο ποιμένας δεν δικαιούται ασφάλεια, όσο δεν υπάρχει ασφάλεια για το ποίμνιό του».Η κηδεία του μετατράπηκε στην τελευταία μεγάλη λαϊκή συγκέντρωση της εποχής και πνίγηκε ξανά στο αίμα. Στο εξής τον λόγο είχαν αποκλειστικά τα όπλα, σ’ έναν εμφύλιο που κράτησε μέχρι το 1992 και προκάλεσε 75.000 θανάτους –κατά 85% πολίτες που σκοτώθηκαν από τον στρατό, τα σώματα ασφαλείας ή παρακρατικές ομάδες.
Σύμφωνα με το πόρισμα της «Επιτροπής Αλήθειας» που συστήθηκε απ’ τον ΟΗΕ μετά την κατάπαυση του πυρός, η δολοφονία του Ρομέρο διατάχθηκε από τον απόστρατο ταγματάρχη Ρομπέρτο ντ’ Ομπουισόν, γόνο αριστοκρατικής οικογένειας, καθοδηγητή των παρακρατικών «αποσπασμάτων θανάτου» και μελλοντικό ηγέτη της Εθνικιστικής Ρεπουμπλικανικής Συμμαχίας (ARENA), του βασικού κόμματος της Δεξιάς μέχρι σήμερα. Τεχνικός οργανωτής ήταν ο λοχαγός Εντουάρντο Αβίλα και φυσικός αυτουργός ένας πρώην εθνοφρουρός που πληρώθηκε για τη δουλειά με 114 δολάρια.
Η ειρηνευτική συμφωνία του 1992 επέβαλε την παραγραφή όλων των εγκλημάτων που συνδέονταν με τον εμφύλιο πόλεμο. Δεν ισχύει όμως στις ΗΠΑ, όπου ένα δικαστήριο της Καλιφόρνιας επέβαλε το 2005 ερήμην στον Αβίλα την καταβολή αποζημίωσης 10 εκατομμυρίων δολαρίων για τον φόνο του Ρομέρο.
Πέντε χρόνια αργότερα, ο απόστρατος λοχαγός θα δώσει από το κρησφύγετό του συνέντευξη σε ηλεκτρονική εφημερίδα του Σαλβαδόρ, αναγνωρίζοντας τη δική του συμμετοχή και τον καθοδηγητικό ρόλο του Ντ’ Ομπουισόν στο έγκλημα. Μέχρι τον θάνατό του, το 1992, ο τελευταίος δεν έπαψε να υποστηρίζει πως ο αρχιεπίσκοπος σκοτώθηκε «απ’ τους κομμουνιστές».
Η αγιοποίηση
Μολονότι το αίτημα αγιοποίησης του Ρομέρο είχε τεθεί επίσημα από το 1990, για την ικανοποίησή του πέρασαν δυόμισι δεκαετίες. Τόσο ο πάπας Ιωάννης-Παύλος Β΄, αντικομμουνιστής, συνεργαζόμενος με τις αμερικανικές υπηρεσίες στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, όσο και ο διάδοχός του Βενέδικτος ΙΣτ΄, που αφιέρωσε μεγάλο μέρος της καριέρας του στην καταπολέμηση της «Θεολογίας της Απελευθέρωσης», κάθε άλλο παρά διατεθειμένοι ήταν να προσφέρουν παρόμοια αναγνώριση σ’ έναν επιφανή μάρτυρα των αντιπάλων τους.Χρειάστηκε η άνοδος στο παπικό αξίωμα ενός μεταμεληθέντος Λατινοαμερικανού αντικομμουνιστή, αλλά και η διακυβέρνηση του Σαλβαδόρ από τους πρώην αντάρτες του Εθνικοαπελευθερωτικού Μετώπου Φαραμπούντο Μαρτί (FMLN), για να αναγορευτεί τελικά ο δολοφονημένος αρχιεπίσκοπος όσιος της Καθολικής Εκκλησίας.
Οι καιροί έχουν άλλωστε αλλάξει σημαντικά από το 1980, το ίδιο και τα διακυβεύματα. Οπως μας πληροφορούν τα αμήχανα δημοσιεύματα των ντόπιων δεξιών εφημερίδων, πολλοί από τις 200.000 πιστούς που συνέρρευσαν το περασμένο Σάββατο στο κέντρο της πρωτεύουσας για την τελετή, υπό την προστασία 28.500 ανδρών των σωμάτων ασφαλείας, προσεύχονται στον Ρομέρο να τους απαλλάξει από το φάσμα της ποινικής εγκληματικότητας, που -με 15 νεκρούς την ημέρα- θεωρείται πλέον το υπ’ αριθμόν ένα πρόβλημα της χώρας.
