Το «Αλμα προς τα Εμπρός» ήταν η πρώτη μεγάλη αποτυχία του
Μάο. Το γεγονός ότι ποτέ δεν παραδέχτηκε το πραγματικό ποσοστό της
ευθύνης της πολιτικής του στην καταστροφή της παραγωγής, οδήγησε στη
δεύτερη μεγάλη καταστροφή, την «Πολιτιστική Επανάσταση».
Το πρώτο αφορούσε το αν η Κίνα έπρεπε να παρακολουθήσει το σοβιετικό μοντέλο ανάπτυξης. Λόγω της περιορισμένης εμπειρίας των Κινέζων κομμουνιστών στη σοσιαλιστική οικοδόμηση, τα πρώτα χρόνια η Λαϊκή Κίνα αναπτύχθηκε παρακολουθώντας το σοβιετικό μοντέλο. Ωστόσο, αποδείχτηκε ότι αυτό δεν προσιδίαζε απαραίτητα στις κινεζικές συνθήκες: παρόλο που η βιομηχανία αναπτύχθηκε ταχέως, η αγροτική ανάπτυξη ήταν πολύ αργή. Ο Μάο, ένας ένθερμος πατριώτης που ποτέ δεν υπάκουσε τυφλά τις οδηγίες των Σοβιετικών, άρχισε να αναζητεί έναν κινεζικό δρόμο προς την ανάπτυξη.
Το δεύτερο δίλημμα ήταν αν το κράτος έπρεπε να υιοθετήσει, σταδιακά, ανεκτικά μέτρα για την επίτευξη του σοσιαλισμού στη χώρα. Οι περισσότεροι Κινέζοι κομμουνιστές ηγέτες υιοθετούσαν αυτήν τη λογική και ο Μάο συμφωνούσε, τουλάχιστον εν μέρει. Ωστόσο, όταν οι αγρότες προτιμούσαν να πουλήσουν το τρόφιμα στην ελεύθερη αγορά και όχι στην κυβέρνηση, επειδή η πρώτη έδινε καλύτερες τιμές, και όταν οι διανοούμενοι συνέχισαν να στρέφονται σε δυτικές φιλελεύθερες απόψεις και διατηρούσαν τις αμφιβολίες τους για την εξουσία του Κόμματος, ο Μάο συνειδητοποίησε ότι αυτή η συμβιβαστική πολιτική όχι μόνο καθυστερούσε, αλλά και έβλαπτε την πραγματοποίηση του ονείρου του.
Εκτός πραγματικότητας οι προβλέψεις του προγράμματος
Η στροφή έγινε τον Νοέμβριο του 1957, όταν ο Μάο επισκέφτηκε τη Μόσχα, και ο Χρουστσόφ δήλωσε ότι η ΕΣΣΔ σε 15 χρόνια θα ξεπεράσει τις ΗΠΑ. Ηταν ένα ερέθισμα για τον Μάο, ο οποίος, έπειτα από μερικές ημέρες, επίσης δήλωσε ότι η Κίνα σε 15 χρόνια θα ξεπερνούσε την Αγγλία. Από τη στιγμή που διατύπωσε αυτόν το στόχο, τα δυο διλήμματα δεν υπήρχαν πια για τον Μάο: ήταν αποφασισμένος να εφαρμόσει πιο ριζοσπαστικά μέτρα για τη σοσιαλιστική οικοδόμηση της Κίνας, όχι με τον σοβιετικό τρόπο, αλλά με τη γιγάντια δύναμη του κινεζικού λαού, μια δύναμη που είχε σώσει την Επανάσταση πολλές φορές στο παρελθόν.
Τον ίδιο μήνα, η φράση «το Αλμα προς τα Εμπρός» πρωτοεμφανίστηκε στις κινεζικές εφημερίδες. Τον Μάιο του 1958, «το Αλμα προς τα Εμπρός» έγινε η επίσημη πολιτική του κράτους. Η κυβέρνηση θα κινητοποιούσε και θα οργάνωνε τις μάζες για να πραγματοποιηθεί μια ραγδαία ανάπτυξη στη βιομηχανία και τη γεωργία «με ποσότητα, ταχύτητα και χαμηλό προϋπολογισμό». Η σοσιαλιστική οικοδόμηση δεν θα ερχόταν ως ένας επαγγελματικός σχεδιασμός των ανά τομέα ειδικών, αλλά ως ένα μαζικό κίνημα που θα στηριζόταν στον ενθουσιασμό του λαού και στη δύναμη που γεννιέται από την πολιτική πίστη.
Στον τομέα της βιομηχανίας, το επίκεντρο ήταν η χαλυβουργία. Το σύνθημα «να ξεπεράσει η Κίνα σε 15 χρόνια την Αγγλία» σήμαινε πρώτιστα ότι η παραγωγή χάλυβα της Κίνας θα έπρεπε να ξεπεράσει την αντίστοιχη βρετανική σε 15 χρόνια. Στις αρχές του 1958, το Εθνικό Οικονομικό Συμβούλιο πρότεινε ως στόχο της χαλυβουργίας τους 620 τόνους, αλλά μέσα σε μερικούς μήνες, ο Μάο άλλαξε την πρόβλεψη στους 1.200 τόνους. Για να φτάσει αυτόν τον υψηλό στόχο, ο Μάο δήλωσε ότι «κάθε Κινέζος είναι ένας χαλυβουργοεργάτης». Στα χωράφια των επαρχιών, στις γειτονιές των πόλεων, στα σχολεία, στα νοσοκομεία, στις εταιρείες –όπου υπήρχαν χώροι– χτίστηκαν πρωτόγονες «υψικάμινοι» με χώμα, τούβλα και άχυρα. Οι οικογένειες παρέδωσαν τις κατσαρόλες, τα μαχαίρια της κουζίνας, τα καρφιά... ό,τι ήταν σιδερένιο, για να τα λιώσουν στις «υψικαμίνους» να γίνουν «χάλυβας». Οποια δουλειά και αν είχε ένας Κινέζος, έπρεπε να συμμετάσχει σε αυτήν τη χαλυβουργία μερικής απασχόλησης. Ενας γιατρός μετά από ένα χειρουργείο θα βρισκόταν δίπλα στην «υψικάμινο» του νοσοκομείου του. Οι δάσκαλοι θα έλεγαν στα παιδιά ότι την επόμενη ώρα, αντί να κάνουν μάθημα, θα πάνε όλοι στους δρόμους να ψάξουν για παλιοσίδερα...
Οι καλλιέργειες
Στη γεωργία, οι Κινέζοι αγρότες (σ’ ένα ποσοστό 99%) σε μερικούς μήνες έγιναν μέλη των «λαϊκών κοινοτήτων» που αποτελούνταν από χιλιάδες έως και δεκάδες χιλιάδες αγροτικές οικογένειες. Ολα τα χωράφια, ζώα και εργαλεία ανήκαν στη λαϊκή κοινότητα. Οι αγρότες έχασαν τα μικρά οικόπεδα, ακόμα και τις κότες. Ολοι όφειλαν να καλλιεργούν ό,τι η μακρινή κεντρική κυβέρνηση αποφάσισε να καλλιεργούν, και όλοι ήταν υποχρεωμένοι να φάνε στην κοινή καντίνα του χωριού – καθένας όσο ήθελε, το γεύμα ήταν δωρεάν. Οι κοινότητες ενθάρρυναν τα χωριά να ανταγωνίζονται στους αγώνες παραγωγής τροφίμων. Στην ακροαριστερή ατμόσφαιρα, όταν ένα χωριό δήλωνε ότι θέρισε 1.000 κιλά ρύζι σε ένα «μου» (περίπου 0,66 στρέμμα), θα ήταν ντροπή για το άλλο χωριό να μην πει ότι θέρισε πάνω από 1.500 κιλά, ενώ στην πραγματικότητα μπορεί να είχε θερίσει μόνο πενήντα. Σε δυο-τρεις μήνες, χιλιάδες κιλά σοδειά ανά «μου» δεν ήταν πια ερεθιστικός αριθμός: ένα ακραίο ρεκόρ ήταν 60.000 κιλά ανά «μου»!
Κατάρρευση της γεωργίας με 30 εκατ. θύματα από λιμό
Ο Μάο δεν ήταν ανόητος, και κατάλαβε ότι κρύβονταν ψέματα πίσω από αυτά τα στοιχεία. Παρόλο που ακόμα πίστευε ότι το «Αλμα προς τα Εμπρός» ήταν απαραίτητο, στις αρχές του 1959 φρόντισε να τεθεί ένας πιο «πραγματιστικός» στόχος της οικονομικής παραγωγής εκείνου του έτους, για να οδηγήσει το κίνημα προς μια πιο λογική κατεύθυνση.
Ωστόσο, ένα επεισόδιο τού άλλαξε ξανά τη γνώμη. Το καλοκαίρι το 1959, στο βουνό Λου έγινε ένα συνέδριο της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος. Εκεί ο υπουργός Εθνικής Αμυνας, ο Πενγκ Ντεχουάι, απηύθυνε μια επιστολή στον Μάο, επικρίνοντας το «Αλμα προς τα Εμπρός». Ο Μάο έγινε έξαλλος, καθώς θεώρησε ότι οι επικρίσεις του Πενγκ κατά του «Αλματος» ήταν προσωπική επίθεση κατά του ιδίου. Ο Μάο κατήγγειλε τον Πενγκ ως προδότη, τον απομάκρυνε από την κυβέρνηση, και τον διέταξε να «δουλέψει στα χωράφια». Επειτα, σε όλη τη χώρα, εκατομμύρια στελέχη του Κόμματος και απλοί άνθρωποι που διαφώνησαν με το «Αλμα» υπέστησαν ευρείες εκκαθαρίσεις. Στην Κίνα κανείς δεν μιλούσε πια, ενώ τώρα άρχισαν να ακούγονται επικρίσεις για το «Αλμα» και από τη Μόσχα. Αυτό έκανε τον Μάο, ο οποίος είχε υψηλή αυτοεκτίμηση, να επιμένει και να εμβαθύνει το κίνημα που ξεκίνησε ο ίδιος.
Ετσι, το «Αλμα προς τα Εμπρός» συνεχίστηκε μέχρι την καταστροφή, που πολύ γρήγορα το ακολούθησε. Από το ίδιο καλοκαίρι, η βόρεια Κίνα υπέφερε από συνεχείς ξηρασίες ενώ η νότια από πλημμύρες. Παρόμοια καιρικά φαινόμενα δεν ήταν ιδιαίτερα ασυνήθιστα στη σύγχρονη ιστορία της χώρας, αλλά αυτήν τη φορά η Κίνα ήταν εξαιρετικά ευάλωτη. Πρώτον, η λαϊκή κοινότητα ποτέ δεν ενθάρρυνε τη γεωργική παραγωγή. Αυτό, μαζί με το γεγονός ότι πολλοί αγρότες ασχολούνταν στη «χαλυβουργία» αντί στην καλλιέργεια, είχε ως αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση της παραγωγής τροφίμων από το 1958. Από την άλλη πλευρά, όμως, η κεντρική κυβέρνηση, βλέποντας τα ψεύτικα στοιχεία των σοδειών, αποφάσισε να συλλέγει περισσότερα τρόφιμα. Τελικά, τα τοπικά στελέχη για να καλύψουν τα ψέματα, πήραν, μερικές φορές ακόμα και με τη βία, από τους αγρότες όλη τη σοδειά τους, δεν τους άφηναν τίποτα ούτε για να φάνε, ούτε καν τους σπόρους για την παραγωγή της επόμενης χρονιάς. Η κακοκαιρία ήταν η τελευταία σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Στα τέλη του 1959, ένας μεγάλος λιμός ξεκίνησε. Στις επαρχίες, οι πεινασμένοι αγρότες έτρωγαν ζιζάνια, φλοιούς δέντρων, χώμα, καταγράφηκαν ακόμα και περιπτώσεις κανιβαλισμού. Στις πόλεις η κατάσταση ήταν κάπως καλύτερη λόγω της διανομής τροφίμων από το κράτος, αλλά κι εκεί πεινούσαν. Ακριβώς πόσοι πέθαναν από τον λιμό είναι αδιευκρίνιστο, αλλά οι περισσότεροι ιστορικοί πιστεύουν ότι τουλάχιστον 20 μέχρι 30 εκατομμύρια έχασαν τη ζωή τους, οι περισσότεροι αγρότες. Εκτός από τη γεωργία, σημειώθηκε επίσης απότομη πτώση στη βιομηχανική παραγωγή. Γενικά, η οικονομία της Κίνας βρισκόταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης.
Η κομμουνιστική ηγεσία άργησε να αντιδράσει. Δεν ήταν συνηθισμένοι ή πρόθυμοι, να αντιμετωπίσουν μια καταστροφή που προερχόταν όχι από τους εχθρούς αλλά, για πρώτη φορά, από τους ίδιους. Η κυβέρνηση έδωσε ελάχιστη βοήθεια στους αγρότες: στην πράξη, τους άφησε στη μοίρα τους. Προς τα τέλη του 1960, ο Μάο αποδέχτηκε ότι έπρεπε να αλλάξει την πολιτική του «Αλματος προς τα Εμπρός», αλλά η αλλαγή δεν ξεκίνησε πριν από τον Ιανουάριο του 1961, όταν σε ένα συνέδριο του Κόμματος υιοθετήθηκε μια νέα πολιτική «προσαρμογής». Στις αρχές του 1962, ο Μάο για πρώτη φορά δήλωσε ότι έκανε λάθος στο «Αλμα προς τα Εμπρός». Ωστόσο, όταν οι άλλοι ηγέτες έλεγαν ότι ο λιμός οφειλόταν κατά 70% στα λάθη πολιτικής, και μόνο κατά 30% στην κακοκαιρία, ο Μάο πίστευε το αντίθετο. Μετά το μάθημα του «Αλματος», ο Μάο ακόμα δεν ήθελε να δεχτεί την αποτυχία του, και αυτή η απροθυμία του θα οδηγήσει την Κίνα στην επόμενη καταστροφή έπειτα από τέσσερα χρόνια.
* H κ. Κατερίνα Γιουέ Γου είναι μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
