ΤΑ ΕΡΕΙΠΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΜΑΡΤΥΡΟΥΝ ΤΗΝ ΣΧΕΣΗ ΚΡΙΜΑΙΑ: Αρχαίο ελληνικό πνεύμα στη Μαριούπολη

Του ΒΛΑΣΗ ΑΓΤΖΙΔΗ*

Μία από τις πιο σημαντικές κοινότητες ένδημων Ελλήνων που επιβιώνουν ακόμα -παρ' όλη την οδύνη που επέφερε ο 20ός αιώνας- είναι οι Ελληνες της Κριμαίας. Από αυτούς προέρχονται και οι Ελληνες της Αζοφικής, της Μαριούπολης και των γύρω ελληνικών χωριών.

Η Αικατερίνη Β' θέλησε να επανδρώσει τις νεοαποκτημένες περιοχές με φιλικό πληθυσμό, ενώ ο μητροπολίτης Ιγνάτιος με το ποίμνιό του εγκαταστάθηκαν κοντά στις όχθες του Κάλμιου 
   Οι πρώτες ελληνικές εγκαταστάσεις χρονολογούνται από τους αρχαίους ελληνικούς αποικισμούς. Τα ερείπια των πόλεων Παντικάπαιου, Χερσονήσου, Φαναγόρειας, Θεοδόσιας κ.ά. μαρτυρούν την αρχαία σχέση. Εξάλλου, πολλά σύγχρονα τοπωνύμια της Κριμαίας έχουν ελληνική ρίζα, με χαρακτηριστικότερο αυτό της Γιάλτας, που προέρχεται από την ελληνική κριμαιορωμαϊκή διάλεκτο της περιοχής: Γιαλίτα θα πει ο μικρός αιγιαλός. Ενα από τα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία της κριμαϊκής ιστορίας είναι η τοποθεσία Λιβαδιά, κοντά στη Γιάλτα, και το ομώνυμο ανάκτορο όπου υπεγράφη και η περίφημη Συμφωνία της Γιάλτας τον Φεβρουάριο του 1945, όπου οι τρεις νικητές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, Στάλιν, Τσόρτσιλ και Ρούζβελτ, μοίρασαν τον κόσμο σε σφαίρες επιρροής. Αυτό που δεν είναι γνωστό, είναι ότι η Λιβαδιά ανήκε στον Λάμπρο Κατσώνη και πήρε το όνομα προς τιμήν της βοιωτικής Λιβαδειάς και ότι το ομώνυμο ανάκτορο των τσάρων πρωτοχτίστηκε για οικία του Κατσώνη.

Η αρχαιότητα
Στην ανατολική ακτή της Κριμαίας ιδρύθηκε το 480 π.Χ. το βασίλειο του Κιμμέριου Βοσπόρου, το οποίο συμπεριέλαβε και την απέναντι περιοχή του Ταμάν, που σήμερα βρίσκεται στη Νότια Ρωσία. Το βασίλειο αυτό, με πρωτεύουσα το Παντικάπαιον, διατηρήθηκε για δύο αιώνες περίπου, έως ότου η αντίπαλη πόλη της Χερσονήσου, που είχε ιδρυθεί από την Ηράκλεια του Πόντου, ζήτησε τη βοήθεια του Μιθριδάτη Στ' του Ευπάτορος. Ο στρατηγός Διόφαντος του Πόντου, αφού κατανίκησε τους Σαρμάτες και τους Σκύθες, ενσωμάτωσε τη Χερσόνησο και τον Βόσπορο στο βασίλειο του Πόντου.

Η έξοδος της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα 

  Εκτοτε η Κριμαία υπήρξε τμήμα της ποντιακής αυτοκρατορίας των Μιθριδατιδών και στο Παντικάπαιο το 64 π.Χ. θα δώσει τέλος στη ζωή του κυνηγημένος από τους Ρωμαίους ο Μιθριδάτης Στ' ο Ευπάτωρ, ο οποίος εξέφρασε την ύστατη προσπάθεια του ελληνικού κόσμου για αντίσταση στο ρωμαϊκό ιμπέριουμ. Στη συνέχεια η χερσόνησος θα ακολουθήσει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στην ιστορία της. Οι Ελληνες θα παραμείνουν ως η ισχυρότερη ομάδα και κατά την εποχή των βαρβαρικών εισβολών. Οι περισσότερες ελληνικές πόλεις της Κριμαίας θα καταστραφούν από τους Ούννους. Θα διασωθεί μόνο η πόλη της Χερσονήσου. Οι ομάδες των Ούννων, που παρέμειναν στην περιοχή της Κριμαίας μαζί με άλλους εισβολείς (Γότθους, Ζίκχους κ.ά.), αφομοιώθηκαν.

Η ταταρική κατάκτηση
Ενα από τα κύρια σημεία της ιστορίας της κριμαϊκής χερσονήσου σχετίζεται με την έλευση των Τατάρων. Η αποδυνάμωση των ελληνικών πόλεων είχε αρχίσει από το 13ο αιώνα, όταν εγκαταστάθηκαν στην περιοχή Βενετοί και Γενουάτες. Το 1475 οι Οθωμανοί κατέλαβαν το τελευταίο ελληνικό έδαφος του, υπολογίσιμου στρατιωτικά, πριγκιπάτου του Θεοδώρου. Τα νότια παράλια της Κριμαίας παρέμειναν υπό οθωμανική κυριαρχία, ενώ το υπόλοιπο τμήμα αποτέλεσε μέρος του ταταρικού χανάτου. Οι Ελληνες, όπως και οι υπόλοιποι χριστιανοί της Κριμαίας, βίωσαν τραυματικά την υπαγωγή σε τουρανικά ισλαμικά κράτη. Η σκληρή φορολόγηση, η κοινωνική περιθωριοποίηση και οι εξισλαμισμοί θα δημιουργήσουν συνθήκες θρησκευτικής συρρίκνωσης και εθνολογικής μεταβολής.

Η κάθοδος των Ρώσων προς το Νότο, η Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζί και η διαρκής εκτόπιση των Τατάρων, δημιούργησαν νέες συνθήκες. Η Αικατερίνη Β' θέλησε να επανδρώσει τις νεοαποκτημένες περιοχές με φιλικό πληθυσμό, ο οποίος θα μπορούσε να αναπτύξει οικονομικά τις απέραντες εκτάσεις της Αζοφικής. Ο Κώστας Φωτιάδης στο βιβλίο του για τον Ελληνισμό της Κριμαίας αναφέρει για τη μετοικεσία: «Η έξοδος των Ελλήνων άρχισε τον Ιούλιο του 1778 και τελείωσε τον Μάιο του 1779... Υστερα από μακρόχρονες ταλαιπωρίες, στερήσεις και περιπλανήσεις, ο μητροπολίτης Ιγνάτιος με το ποίμνιό του εγκαταστάθηκαν στη νέα περιοχή, κοντά στις όχθες του Κάλμιου, που εκβάλλει στην Αζοφική Θάλασσα. Κοντά στον ποταμό έχτισαν την πόλη Μαριούπολη, προς τιμήν της Παναγίας και 24 νέα χωριά...».

Παλάτι στην περιοχή Λιβαδιά Από τη Ρωσία στην Ουκρανία

Με την έξοδο προς την Αζοφική, ο αριθμός των Ελλήνων της Κριμαίας μειώθηκε πολύ. Οι Ρώσοι κατέλαβαν την Κριμαία το 1783. Οι ρωσικές αρχές θα επαναφέρουν τα αρχαία ονόματα. Ετσι η περιοχή του ταταρικού χανάτου θα αποτελέσει το έδαφος του ρωσικού Κυβερνείου Ταυρίδος. Ο ελληνικός πληθυσμός άρχισε να ενισχύεται από μετανάστες από τον ελλαδικό χώρο, τα νησιά και το μικρασιατικό Πόντο. Με την ενσωμάτωση της Κριμαίας στην ΕΣΣΔ η περιοχή θα ονομαστεί Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ταυρίδας. Το 1921 ονομάστηκε Αυτόνομη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Κριμαίας, υπαγόμενη στη Ρωσία και το 1954 υπήχθη με απόφαση του Νικίτα Χρουστσόφ στην Ουκρανική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία.
* Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός, http://kars1918.wordpress.com/
***
 
Ενας Μαριουπολίτης από τη Σκόπελο
Ο ποιητής Παύλος Νιρβάνας (1866-1937) είναι ένας από τους γνωστότερους ποιητές του λεγόμενου «κύκλου του Κωστή Παλαμά». Γεννήθηκε στη Μαριούπολη. Το πραγματικό του όνομα ήταν Πέτρος Αποστολίδης. Ο πατέρας του ήταν Σκοπελίτης και η μητέρα του Χιώτισσα, από τη γνωστή οικογένεια Ράλλη. Πηγαίνοντας να εγκατασταθεί στη Μαριούπολη ο πατέρας του, άγνωστο για ποιους λόγους -πιθανότατα για εμπορικούς ή για σχετιζόμενους με το διεθνές οικονομικό δίκτυο της οικογένειας Ράλλη-, πέρασε πρώτα από την Τιφλίδα «βαθιά στην Ανατολή».
Ο ίδιος γράφει τα εξής στην 5τομη έκδοση με τα Απαντά του, που τυπώθηκαν το 1968 με πρόλογο και επιμέλεια του Γιώργου Βαλέτα:
«Γεννήθηκα στη Μαριανούπολη της Ρωσίας, κοντά στο Ταϊγάνι το 1866... Στον Πειραιά έζησα από πέντε χρόνων παιδί. Εννοείται ότι αν πω ότι γεννήθηκα στη Μαριανούπολη κανείς δεν θα καταλάβει τίποτα. Θα ζητούν να μάθουν πού κείται αυτή η Μαριανούπολη. Μπορούν να με πάρουν και για Ρώσο.
Η πρώτη μου γλώσσα που μίλησα ήταν η ρωσική. Η νταντά μου ήταν η Λιουντμίλα και νονός μου ο Αλεξάντρ Γαβρίλιτς. Από κει κρατώ την αγάπη μου για τους Ρώσους συγγραφείς και το αίσθημα του οίκτου που κυριαρχεί μέσα μου. Τώρα από τα ρωσικά δεν μου έμεινε παρά η λέξη "καρόβα", που σημαίνει "αγελάδα". Υπάρχει και ένας τάφος εκεί με το όνομά μου, που το είχε ο μεγαλύτερος αδελφός μου που πέθανε...».

Ελληνες στην Αζοφική από τον 6ο αιώνα π.Χ.

Του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΑΣΛΑ*

ΣΤΑ ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΟΛΟΙ ΑΠΟΚΑΛΟΥΝΤΑΙ «ΓΡΑΙΚΟΙ». ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΔΙΑΙΡΟΥΝΤΑΙ ΣΕ ΔΥΟ ΠΕΡΙΠΟΥ ΙΣΕΣ ΟΜΑΔΕΣ, ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΤΑΤΑΡΟΦΩΝΟΥΣ

Η ιστορία των Ελλήνων της Αζοφικής είναι αντικείμενο μελέτης από το 19ο αιώνα. Ομως έως σήμερα κρύβει πολλά αινίγματα. Είναι γνωστό ότι οι πρόγονοί τους ζούσαν στην Κριμαία από τα βυζαντινά χρόνια. Κάποιοι επιστήμονες, όπως οι Θ. Χαρατχάι και Α. Μπιελιέτσκι, θεωρούν ότι τα λαογραφικά δεδομένα οδηγούν πιο πίσω, στον 6ο αιώνα π.Χ. Στην Κριμαία ζούσαν μέχρι και το 1778, όταν με πρωτοβουλία της Μεγάλης Αικατερίνης 18.394 Ελληνες μεταφέρθηκαν στις βόρειες ακτές της Αζοφικής Θάλασσας.

Εκεί, στις εκβολές του ποταμού Κάλμιους, ίδρυσαν προς τιμήν της Παναγίας την πόλη Μαριούπολη και στη γύρω περιοχή είκοσι ελληνικά χωριά. Με τον καιρό, ο αριθμός των χωριών αυξάνεται και αρχίζουν να βαφτίζονται με ονόματα που προέρχονται από την ελληνική ιστορία: Αθήνα, Χερσόνησος, Μακεδόνοφκα, Βυζάντιο.
Στα επίσημα έγγραφα όλοι αποκαλούνται «Γραικοί». Πολιτισμικά διαιρούνται σε δύο περίπου ίσες ομάδες, τους ελληνόφωνους και τους ταταρόφωνους. Οι ελληνόφωνοι με τη σειρά τους διαιρούνται σε πέντε γλωσσικές υποομάδες και αυτοαποκαλούνται «Ρουμέοις» και «Γραικοέλληνες». Οι ταταρόφωνοι μιλούν διάφορες διαλέκτους της κριμαιοταταρικής γλώσσας και ονομάζουν τον εαυτό τους «ουρούμ», «Γραικοτάταρους» και «Παζαριώτες».
Ελληνική Σοβ. Αυτονομία
Ετσι, στις άγριες στέπες, με χίλια βάσανα, ξαναφυτεύτηκε ο Ελληνισμός, χτίστηκαν εκκλησίες, τα παιδιά πήγαιναν στα σχολεία, αναπτύχθηκε το εμπόριο και η αγροτική οικονομία. Ομως η αφομοιωτική πολιτική της ρωσικής κυβέρνησης άγγιξε και τους Ελληνες -όπως και τις άλλες μειονότητες. Το 1859 καταργήθηκε η Αυτονομία της Μαριούπολης και το 1869 το ελληνικό δικαστήριο. Στο τέλος του 19ου αιώνα εμφανίστηκαν προβλήματα τόσο στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στα σχολεία όσο και στην τέλεση της θείας λειτουργίας στα ελληνικά.
Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, η σοβιετική εξουσία παραχώρησε ξανά την αυτονομία στους Ελληνες της Αζοφικής και η δεκαετία 1926-36 αποτέλεσε μια καρποφόρα περίοδο σε όλους τους τομείς της ζωής τους. Αλλά τον Δεκέμβριο του 1937, ακριβώς την παραμονή των Χριστουγέννων, συνελήφθη ο δημοφιλής ποιητής Γεώργιος Κοστοπράβ και ακολούθησαν ίσως τα πιο τραγικά γεγονότα στην ιστορία του μαριουπολίτικου Ελληνισμού. Ο Γεώργιος Κοστοπράβ, που υπήρξε πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών και συνεργάτης της ελληνικής εφημερίδας «Κολεχτιβιστής», εκτελέστηκε από τις σταλινικές αρχές στις 14 Φεβρουαρίου του 1938.
Στη διάρκεια ενός μόνου έτους εκδιώχθηκαν 3.628 Ελληνες και από αυτούς εκτελέστηκαν 3.470. Μεταξύ των εκτελεσθέντων υπήρχαν και 77 υπήκοοι της Ελλάδας. Στην πρώτη σειρά των καταδιωχθέντων από το σταλινικό καθεστώς ήταν συγγραφείς, δάσκαλοι, ιερείς, όπως και εργαζόμενοι αγρότες. Διαλύθηκαν όλα όσα είχαν σχέση με το ελληνικό πνεύμα και με την εθνική ύπαρξη: τα σχολεία, το θέατρο, οι εκκλησίες. Τα μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία του ελληνικού εκδοτικού οίκου τα έριξαν στη θάλασσα, έκαψαν βιβλία και απαγόρευσαν τα πανηγύρια. Εκλεισαν τις εφημερίδες και τα περιοδικά. Το να μιλάς ελληνικά ήταν ντροπή, το να είσαι Ελληνας επικίνδυνο. Από τότε χιλιάδες Ελληνες έκρυβαν την καταγωγή τους και δήλωναν «Ρώσος», «Ουκρανός» κ.λπ.
Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, για να εξαφανίσουν και τα τελευταία ίχνη της ελληνικότητας του τόπου, οι Αρχές μετονόμασαν τα χωριά και η Μαριούπολη πήρε το 1948 το όνομα Ζντάνοφ.
Η εποχή της «τήξης των πάγων» μετά το 1956 έδωσε μια μικρή ανάσα στον κόσμο: έγινε αποκατάσταση των άδικα εκτελεσθέντων, επιτράπηκαν τα πανηγύρια. Από το 1963 άρχισαν να τυπώνονται τα έργα των Ελλήνων λογοτεχνών στα ρωσικά και στα ουκρανικά. Οι άνθρωποι άρχισαν και πάλι να ονειρεύονται ένα καλύτερο μέλλον.
Ομως το 1964 έδιωξαν τον Χρουστσόφ και στο σκοτάδι επιζεί μόνο η ποίηση. Κάθε τρία χρόνια περίπου βγαίνει ένα βιβλιαράκι, αφού το καθεστώς έχει ανάγκη να δημιουργεί την εντύπωση ότι όλα πάνε καλά. Σ' αυτό το πλαίσιο έπρεπε να παίζουν το ρόλο τους και οι Ελληνες ποιητές, χωρίς να ζητούν κάτι παραπάνω.
Στο μεταξύ, η κρίση του συστήματος κάνει τις αλλαγές αναπόφευκτες. Ετσι, το 1978 δημοσιεύεται διάταγμα της κυβέρνησης το οποίο επιτρέπει στις εθνικές μειονότητες να απασχοληθούν με την παράδοση και τον πολιτισμό τους. Δεν χάνουν αυτή την ευκαιρία και οι Ελληνες της Αζοφικής, διοργανώνοντας λαογραφικά μουσεία και διάφορα συγκροτήματα.
Επιτέλους, στην εποχή της λεγόμενης «περεστρόικα» αρχίζει η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Πραγματοποιείται το φολκλορικό φεστιβάλ «Μεγάλη Γιορτή». Από το 1985 τυπώνονται σε τοπικές διαλέκτους με κυριλλική γραφή τα βιβλία των Α. Σαπουρμά, Λ. Κυριάκωφ, Δ. Παππού, Β. Μπαχτάρωφ, Δ. Πατρίτσα, Β. Κιορ, Μπορότα, Σ. Μπίκωφ, Θ. Σεμπανίτς, Γ. Νταντσένκο και άλλων ποιητών, ενώ από το 1988 εκδίδεται κάθε χρόνο το λογοτεχνικό περιοδικό «Πρινέσου Αστρου» (Πρωινό Αστρο).
Γιορτάζοντας το '21
Οσον αφορά την κοινωνική τους ζωή, οι Ελληνες εκδηλώνουν πιο ελεύθερα και τα εθνικά τους συναισθήματα. Ετσι για παράδειγμα, το 1989 εορτάζεται πρώτη φορά στη Μαριούπολη η επέτειος της Ελληνικής Επανάστασης της 25ης Μαρτίου 1821. Η πρωτοβουλία και η οργάνωση της εορτής αυτής ανήκει στο «Σύλλογο Ελληνικής Γλώσσας και Πολιτισμού» που είχε ιδρυθεί τον Ιανουάριο του 1988 και τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς είχε μετονομαστεί σε «Σύλλογο Ελλήνων της Μαριούπολης». Για τον εορτασμό της επετείου της 25ης Μαρτίου δόθηκε άδεια από την Κεντρική Επιτροπή του Κ.Κ. Ουκρανίας. Ομως η τοπική επιτροπή του Κ.Κ. στη Μαριούπολη απαγόρευσε την εκτύπωση της ελληνικής σημαίας πάνω στην πρόσκληση.
Σε επικίνδυνες δοκιμασίες υπεβλήθησαν οι Ελληνες της Αζοφικής, όταν το Κ.Κ. της Σοβιετικής Ενωσης ανακοίνωσε τη «νέα πολιτική» και έταξε αυτονομία σ' όλες τις μειονότητες. Το ζήτημα της αυτοδιοίκησης είχε τόσο κλιμακωθεί, ώστε στο πλαίσιο του Συνεδρίου των Ελλήνων της ΕΣΣΔ, στο Γελεντζίκ της Νότιας Ρωσίας τον Μάρτιο του 1991, τέθηκε ως πρόταση στις αρχές η ίδρυση Αυτόνομης Ελληνικής Δημοκρατίας. Με αυτό το πρόβλημα ασχολήθηκε πια η Ειδική Επιτροπή τους Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ. Αλλά μετά την κατάρρευση της Αυτοκρατορίας, μετά το πραξικόπημα του Αυγούστου του 1991, ματαιώθηκε και η ιδέα της Αυτονομίας των Ελλήνων.
Από τότε, οι Ελληνες της Αζοφικής προσαρμόζονται πλέον στις συνθήκες που δημιουργούνται στην ανεξάρτητη Ουκρανία.
* Μουσικολόγος-εθνολόγος (alexanderashla@yahoo.gr). Εχει εκδώσει δίσκους με τα τραγούδια των Ελλήνων της Αζοφικής. Ιδρυσε το Σύλλογο Ελλήνων της Μαριούπολης και υπήρξε αντιπρόεδρος της Ενωσης των Ελλήνων της Ουκρανίας. Στην Ελλάδα έχει εκδοθεί το βιβλίο του «Τα Μαριουπολίτικα. Τραγούδια, παραμύθια και χοροί των Ελλήνων της Αζοφικής»
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ