Στις 19 Ιουλίου 2016 θα γιορταστεί η επέτειος της «επανάστασης της Ροζιάβα» (Rojava). Τη συγκεκριμένη μέρα το 2012, η πόλη Κομπάνε στα βόρεια της Συρίας πέρασε στο διοικητικό και πολιτικό έλεγχο του κουρδικού Κόμματος Δημοκρατικής Ένωσης (PYD). Το 2014 η διαδικασία ολοκληρώθηκε όταν στο διοικητικό επίπεδο ενοποιήθηκαν τα τρία καντόνια Κομπάνε – Άρφιν – Τζίζιρε που συναποτελούν σήμερα την αυτόνομη περιοχή της Ροζιάβα. Για τους Κούρδους της περιοχής και όχι μόνο, η 19η Ιουλίου 2012 συμβολίζει την έναρξη των προσπαθειών για μια νέα ζωή. Καθόλου τυχαία άλλωστε, η επιτυχής αντιμετώπιση των απειλών από το «Ισλαμικό Κράτος» τα τελευταία χρόνια επανέφεραν στο πολιτικό λεξιλόγιο την Ροζιάβα, με τρόπο που να την μετατρέπουν σε ένα νέο εθνικό-κουρδικό επίκεντρο. Η κουρδική λέξη «Ροζιάβα» παραπέμπει στη λέξη «Δύση». Περιγράφει το δυτικό Κουρδιστάν, δηλαδή τη σημερινή περιοχή της βόρειας Συρίας. Συνεπώς η ιδιαίτερα φορτισμένη ιστορία της συγκεκριμένης γεωγραφίας, καθώς και οι τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις, καθιστούν αναγκαία μια πιο προσεκτική ματιά στις δυναμικές των γεγονότων.
Οι φετινοί εορτασμοί της επετείου διεξάγονται σε ένα κάπως διαφορετικό πλαίσιο από τα προηγούμενα τέσσερα χρόνια. Οι ζυμώσεις για το μέλλον της Συρίας έχουν κορυφωθεί, ενώ την ίδια στιγμή ξεχωρίζει η απόφαση του Κόμματος Δημοκρατικής Ένωσης να προχωρήσει στη συγκρότηση ομοσπονδιακού συντάγματος της Ροζιάβα και στη διεξαγωγή νέων εκλογών μέσα στο επόμενο τρίμηνο. Η συγκεκριμένη απόφαση, έχει από πολλές απόψεις στρατηγική σημασία. Επιβεβαιώνει ότι η περιφερειακή διάσταση του Κουρδικού προβλήματος είναι πλέον βασική συνιστώσα αναθεωρήσεων στους προσανατολισμούς της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας. Παράλληλα επαναφέρει τη γεωστρατηγική σημασία της παρουσίας και της πολιτικής βούλησης του κουρδικού κινήματος στο μέλλον ολόκληρης της περιοχής. Ποιοι είναι λοιπόν αυτοί οι Κούρδοι που εξανάγκασαν το «Ισλαμικό Κράτος» σε υποχωρήσεις; Και ποια είναι τα βασικά συστατικά της νέας κουρδικής αυτονόμησης που χαρακτηρίζει πλέον τις ισορροπίες της Ανατολικής Μεσογείου;
Ιστορικο-πολιτικές εμπειρίες αυτονόμησης της Ροζιάβα
Οι βασικές ιστορικές και γεωπολιτικές εξελίξεις που οδήγησαν σε αυτή την ιδιαίτερη κουρδική εξέγερση ήταν τρεις: Η μακρόχρονη εμπειρία του ΡΚΚ και του Οτζαλάν, οι θεωρητικές αναζητήσεις και οι πρακτικές των οποίων γνωρίστηκαν με τα εδάφη της Ροζιάβα από τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Η παλαιότερη αντιπολίτευση των Κούρδων της περιοχής ενάντια στις κυβερνήσεις του Μπάαθ. Τέλος, οι δυναμικές που απελευθέρωσε η διαδικασία της λεγόμενης αραβικής άνοιξης, αλλά και η καταξίωση των Κούρδων του PYD ως αξιόπιστων μαχητών ενάντια στο «Ισλαμικό Κράτος» και ως δεινών διπλωματών σε σχέση με την ικανότητα αξιοποίησης συγκυριών και συμμαχιών.
Για πάρα πολλά χρόνια η Ροζιάβα ήταν μια περιοχή «πίσω μέτωπο» που στήριζε το αντάρτικο του ΡΚΚ. Οι ιδεολογικοί και πολιτικοί δεσμοί του ΡΚΚ και ιδιαίτερα του Οτζαλάν με το συγκεκριμένο χώρο, ξεκίνησαν ουσιαστικά από τις 3 Ιουλίου 1979 όταν ο ηγέτης του ένοπλου κουρδικού κινήματος πέρασε από την πόλη Σούρουτς της Τουρκίας στην πόλη Κομπάνε στα βόρεια της Συρίας. Εκεί κατάφερε να χτίσει πολιτικούς δεσμούς με διάφορα κουρδικά κινήματα και οργανώσεις, αλλά και να επεκτείνει τις επαφές του με τις παλαιστινιακές οργανώσεις στη Δαμασκό και Βηρυτό. Με αυτό τον τρόπο η ιστορική Ροζιάβα μετατράπηκε σε ένα κέντρο ανατροφοδότησης του ένοπλου κουρδικού κινήματος τόσο σε πολιτικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο στρατολόγησης νέων ανταρτών.
Με το πέρασμα των χρόνων, οι Κούρδοι της Συρίας κατάφεραν να επεκτείνουν την οργανωμένη τους πολιτική παρουσία σε όλα τα επίπεδα στην εν λόγω περιοχή. Επίκεντρο της δραστηριότητας τους ήταν βέβαια η αντιπολίτευση ενάντια στην οικογένεια Άσσαντ. Η βαθμιαία ενίσχυση της πίεσης ενάντια στην κουρδική ταυτότητα από το συριακό Μπάαθ μέχρι και τις απαρχές του 21ου αιώνα ήταν τέτοια που με τον τρόπο της βοήθησε περαιτέρω στην αυτόνομη-χωριστή οργάνωση της κουρδικής κοινωνίας στα βόρεια της Συρίας. Το 2003 εμφανίστηκε το Κόμμα της Δημοκρατικής Ένωσης, το οποίο ιδεολογικά εντάσσεται στον ευρύτερο κύκλο επιρροής του ΡΚΚ και σήμερα αποτελεί την ισχυρότερη κουρδική πολιτική συνιστώσα της Ροζιάβα. Από το 2004 και μετά οι Κούρδοι της Συρίας άρχισαν να οργανώνουν τις δικές τους χωριστές τοπικές επιτροπές προστασίας, οι οποίες σήμερα έχουν μετεξελιχθεί ουσιαστικά σε μια από τις ισχυρότερες ένοπλες απαντήσεις επί συριακού εδάφους ενάντια στις επεκτατικές βλέψεις του «Ισλαμικού Κράτους».
Βεβαίως σημείο καμπής στη μεγιστοποίηση της επιρροής των Κούρδων της βόρειας Συρίας αποτελεί η λεγόμενη αραβική άνοιξη. Από την κορύφωση των εμφυλιακών συγκρούσεων εντός Συρίας στα τέλη του 2011, τα στρατεύματα του συριακού κράτους άρχισαν να χάνουν από την προηγούμενη τους ισχύ στη Ροζιάβα. Το κενό που άφησαν πίσω τους, αξιοποιήθηκε με αστραπιαίες κινήσεις από το κουρδικό κίνημα και τις πολιτικές του δομές. Έτσι στις 19 Ιουλίου 2012 οι Μονάδες Λαϊκής Προστασίας που είναι η ένοπλη πτέρυγα του Κόμματος Δημοκρατικής Ένωσης, κατάφεραν να ελέγξουν πλήρως την πόλη Κομπάνε και να την ανακηρύξουν σε καντόνιο. Ήταν το πρώτο ουσιαστικό βήμα ενάντια στην κυβέρνηση Άσσαντ, αλλά πολύ περισσότερο ενάντια στις τζιχαντιστικές οργανώσεις που άρχισαν να ποδηγετούν τη συριακή αντιπολίτευση. Η διετία από το 2012 μέχρι και το 2014 ήταν μια περίοδος εντατικοποίησης των επιθέσεων του «Ισλαμικού Κράτους» ενάντια στην κουρδική αυτονόμηση. Ήταν όμως ταυτόχρονα και μια εποχή περαιτέρω θεσμικής οικοδόμησης των Κούρδων και πολιτικής καταξίωσης της εθνικής τους ταυτότητας μέσα στις καταστροφικές συνθήκες που επικράτησαν στη Συρία.
Ένα νέο παράδειγμα στη Μέση Ανατολή
Το 2014 το κουρδικό κίνημα κατάφερε να ενοποιήσει τα τρία καντόνια που συναποτελούν σήμερα την αυτόνομη περιοχή της Ροζιάβα. Η διοικητική ενοποίηση των τριών καντονίων σήμαινε παράλληλα και την οικοδόμηση της βάσης για ένα ιδιαίτερο παράδειγμα συνδυασμού της άμεσης δημοκρατίας και τις πολυπολιτισμικής διοίκησης. Αυτός είναι ακριβώς και ένας από τους κυρίαρχους λόγους, που το παράδειγμα της Ροζιάβα συσπειρώνει τόσους πολλούς εχθρούς, αλλά και τόσους πολλούς υποστηριχτές. Η περιοχή αυτή εκπροσωπεί σήμερα την πιο ολοκληρωμένη εφαρμογή του μοντέλου της δημοκρατικής συνομοσπονδίας, της έννοιας της ριζοσπαστικής δημοκρατίας και του δημοκρατικού έθνους. Δηλαδή όλων εκείνων των πολιτικών προγραμμάτων που επεξεργάστηκε τα τελευταία χρόνια ο Οτζιαλάν. Η πρακτική εφαρμογή της ισότητας των φύλων στην κοινωνική και πολιτική εκπροσώπηση, η αρμονία των διαφορετικών εθνο-θρησκευτικών ομάδων στο διαμοιρασμό της εξουσίας, αλλά και τα νέα μοντέλα οικονομικής ανάπτυξης και διαχείρισης, αποτελούν εντελώς «νέα» στοιχεία για ολόκληρη τη Μέση Ανατολή. Η Ροζιάβα μεταφέρει σήμερα στο δημόσιο προσκήνιο μια καινούργια αντιμετώπιση ενάντια στο θρησκευτικό σεχταρισμό και την οικονομική καταπίεση. Ανεξάρτητα από τη βιωσιμότητα και την αντοχή της νέας διακυβέρνησης της Ροζιάβα – κάτι που δεν εξαρτάται φυσικά μόνο από τους Κούρδους – το συγκεκριμένο «πείραμα» αποτελεί το εναλλακτικό παράδειγμα για όλα τα παρόμοια κινήματα που δρουν στις γειτονικές χώρες και όχι μόνο.
Από την αρχή των κινητοποιήσεων στη Συρία το 2011, το κουρδικό κίνημα ήταν ξεκάθαρο σε ότι αφορούσε στις πολιτικές του συμμαχίες. Φάνηκε συνεπές με τη γραμμή αντιπολίτευσης προς τον Άσσαντ και υιοθέτησης όλων των αιτημάτων για δημοκρατία στη Συρία, όμως από την πρώτη στιγμή κράτησε σαφείς αποστάσεις από τα ακραία κινήματα που εισχώρησαν στη συριακή αντιπολίτευση. Δεν ταυτίστηκε καθόλου ούτε με το ιδεολογικό περιεχόμενο, αλλά ούτε και με τις μεθόδους της λεγόμενης μετριοπαθούς ισλαμικής αντιπολίτευσης. Αντίθετα επιδίωξε να περιορίσει τις εξωτερικές επεμβάσεις και πέτυχε τη διεύρυνση της πολιτικής συμμετοχής όλων των εθνο-θρησκευτικών ομάδων του πληθυσμού υπό την ομπρέλα του Κινήματος Δημοκρατικής Κοινωνίας. Ήταν τότε που χτίστηκαν ουσιαστικές βάσεις για το διαμοιρασμό της εξουσίας μεταξύ Κούρδων, Αράβων, Ασσυρίων, Αρμενίων και Τουρκομάνων της Συρίας που είχαν τις ίδιες στοχεύσεις με το Κόμμα Δημοκρατικής Ένωσης. Με αυτό τον τρόπο η Δημοκρατική Αυτόνομη Διοίκηση της Ροζιάβα επιδίωξε και σε μεγάλο βαθμό κατάφερε να πολιτικοποιήσει σε ένα νέο δημοκρατικότερο πλαίσιο την έννοια της συμβίωσης και της κοινής διαχείρισης της εξουσίας, μακριά από την κλασσική και κυρίαρχη μορφή του εθνικού κράτους.
Νέες μορφές διοίκησης και οικονομίας
Τα τοπικά συμβούλια αποτελούν τους καθοριστικότερους διοικητικούς και πολιτικούς πυρήνες της Ροζιάβα. Ο πρόεδρος και συμπρόεδρος των συμβουλίων καθώς και τα μέλη της εκτελεστικής τους επιτροπής εκλέγονται άμεσα από τον πληθυσμό της τοπικής κοινωνίας και ελέγχονται μέσα από μορφές λαϊκών κοινοβουλίων. Η θητεία τους είναι διετής όμως εάν ο πληθυσμός κρίνει ότι η ηγεσία των τοπικών συμβουλίων δεν ανταποκρίνεται στα καθήκοντά της, μπορεί να την απομακρύνει πριν τη συμπλήρωση της θητείας. Άντρες που στο παρελθόν είχαν κατηγορηθεί για βία ή για παρενόχληση γυναικών δεν μπορούν να είναι υποψήφιοι στα τοπικά συμβούλια. Το σύστημα της συμπροεδρίας υιοθετήθηκε με τρόπο που να ικανοποιεί στον καλύτερο δυνατό βαθμό τόσο την αναλογική αντιπροσώπευση του πληθυσμού, όσο και την ισότητα των φύλων. Εάν σε μια περιοχή ζουν πέραν από τους Κούρδους και Άραβες, τότε η συμπροεδρία αποτελείται από εκπροσώπους και των δύο εθνικών συνόλων. Οι τοπικές επιτροπές βεβαίως ως ο πυρήνας της πολιτικής και οικονομικής δραστηριότητας της Ροζιάβα, δημιουργήθηκαν με την προοπτική ότι σταδιακά θα καταστήσουν αχρείαστους τους κλασσικούς κρατικούς μηχανισμούς. Για παράδειγμα ενώ υπάρχει η δομή των λαϊκών δικαστηρίων και του Υπουργείου Δικαιοσύνης, οι τοπικές επιτροπές συναίνεσης και ειρήνευσης αναλαμβάνουν πρώτες την εξέταση υποθέσεων. Μόνο στην περίπτωση που δεν καταλήξουν σε συναινετικό αποτέλεσμα, τότε οι υποθέσεις στέλλονται στα δικαστήρια της Ροζιάβα.
Στο ίδιο περίπου πλαίσιο, λειτουργούν και οι νέες οικονομικές δομές των Κούρδων. Τον Ιούλιο του 2012 δημιουργήθηκε το Κέντρο Οικονομικής Ανάπτυξης της Ροζιάβα με στόχο να θέσει τις αρχικές βάσεις της ανάπτυξης μέσα στο δύσκολο πλαίσιο του συνεχιζόμενου πολέμου. Με αυτό τον τρόπο προέκυψαν πάρα πολλές συνεργατικές προσπάθειες στον αγροτικό τομέα, αλλά και σε άλλους τομείς της οικονομίας. Σε συνθήκες πολέμου, αυτές οι μορφές οικονομικής ανάπτυξης βοήθησαν στην διασφάλιση όλων των ειδών πρώτης ανάγκης για όλους τους κατοίκους της περιοχής. Παρόλο που οι τραγικές επιπτώσεις του πολέμου και της περικύκλωσης της Ροζιάβα συνεχίζουν να αναπαράγουν τη φτώχεια, εντούτοις προϊόντα όπως το γάλα, το ψωμί, τα καύσιμα και μέρος της παραγωγής του ευρύτερου γεωργικού και κτηνοτροφικού τομέα, διασφαλίζονται σε χαμηλές τιμές για ολόκληρο τον πληθυσμό.
«Σκοτώνοντας το Αρσενικό»: Η κουρδική επανάσταση της γυναίκας
Πριν από τη σύλληψη και φυλάκιση του Οτζαλάν το 1999, είχαν δημοσιευθεί αρκετά βιβλία βασισμένα σε ομιλίες του γύρω από το θέμα της γυναίκας και της ισότητας των φύλων. Ένα από αυτά φέρει τον τίτλο «Σκοτώνοντας το αρσενικό», μια πολύ γνωστή φράση του Κούρδου ηγέτη με την οποία ήθελε να υπογραμμίσει ότι η απελευθέρωση μιας κοινωνίας απαιτεί προηγουμένως την απελευθέρωση της γυναίκας. Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο, η κάθε απόπειρα διήγησης των εξελίξεων στη Ροζιάβα, δεν μπορεί παρά να επικεντρωθεί και στον καθοριστικό ρόλο της γυναίκας. Καθόλου τυχαία πολλοί ερευνητές της περιοχής σημειώνουν ότι η επανάσταση των Κούρδων στη Ροζιάβα είναι πάνω από όλα μια γυναικεία επανάσταση. Οι γυναίκες της Ροζιάβα είναι αυτόνομα οργανωμένες σε όλες ανεξαιρέτως της σφαίρες της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής δραστηριότητας. Από την ένοπλη Ένωση Προστασίας Γυναικών, στους γυναικείους συνεταιρισμούς και ακαδημίες, μέχρι και το Υπουργείο για Θέματα Γυναικών, η ισότητα των φύλων διασφαλίζεται σε βαθμό εντελώς «άγνωστο» για πολλά μέρη του κόσμου. Από τα πρώτα μέτρα πολιτικής που εφάρμοσε η Αυτόνομη Διοίκηση της Ροζιάβα, ήταν η απαγόρευση της πολυγαμίας και του γάμου ανήλικων γυναικών. Λήφθηκαν αυστηρά μέτρα ενάντια στη βία κατά των γυναικών και θεσμοθετήθηκαν άμεσα όλες οι γυναικείες οργανωτικές δομές. Το Υπουργείο για Θέματα Γυναικών λειτουργεί σε όλα τα καντόνια της περιοχής και συμπεριλαμβάνει τμήματα και υπηρεσίες που εξειδικεύονται σε θέματα όπως οι διεθνείς σχέσεις, τα δικαιώματα του παιδιού, η οικονομία. Όλες οι δραστηριότητες του Υπουργείου εκτελούνται υποχρεωτικά σε όλες τις γλώσσες της περιοχής, ούτως ώστε να διασφαλίζεται η ελεύθερη πρόσβαση όλων των γυναικών.
Γεωπολιτικές διαστάσεις του κουρδικού πειράματος
Το πείραμα μιας νέας οιονεί κουρδικής κρατικής οντότητας, αλλά και η επιτυχία του κουρδικού κινήματος στην αντιμετώπιση του «Ισλαμικού Κράτους», είναι παράγοντες που επηρεάζουν καθοριστικά τον επαναπροσδιορισμό της φύσης του συριακού κράτους. Στη βάση των σημερινών εξελίξεων, φαίνεται ότι οι Κούρδοι της Συρίας έχουν την ευκαιρία να εδραιώσουν το αίτημα για ομοσπονδιοποίηση της χώρας ως το μοντέλο για λύση στην μεταπολεμική εποχή. Είναι ακριβώς αυτή η προοπτική που ενοχλεί την Άγκυρα, αφού η πιθανότητα – μεγάλη ή μικρή – υιοθέτησης τέτοιων αιτημάτων ενισχύει συνολικά την περιφερειακή παρουσία πολιτικών δομών εξουσίας των Κούρδων. Αυτό με τη σειρά του, δημιουργεί τις βάσεις για περαιτέρω εμπέδωση της επιρροής της «ιδεολογικής σχολής» του ΡΚΚ σε εδάφη δίπλα από τα τουρκικά σύνορα. Η υπόθεση αυτή φυσικά δεν ανησυχεί μόνο την τουρκική κυβέρνηση, αλλά και τις άλλες συνιστώσες των Κούρδων της περιοχής. Η αλλαγή των συσχετισμών μεταξύ της κουρδικής ηγεσίας του Ιράκ, της ηγεσίας του ΡΚΚ και της ηγεσίας των Κούρδων της Συρίας, ίσως αποδειχτεί ένα από τα βασικά στοιχεία εξελίξεων στην Ανατολική Μεσόγειο το επόμενο χρονικό διάστημα.
Τέλος, ο βαθμός παρέμβασης των Κούρδων του Κόμματος Δημοκρατικής Ένωσης στο μέλλον της Συρίας, είναι ζήτημα τεράστιας σημασίας που επηρεάζει σε κάποιο βαθμό τόσο τους σχεδιασμούς των ΗΠΑ και της Ρωσίας, όσο και τους στόχους κρατών όπως η Σαουδική Αραβία και το Ιράν. Ο κοσμικός και δημοκρατικός χαρακτήρας της Ροζιάβα είναι η εναλλακτική απάντηση ενάντια στο σαουδαραβικό αυταρχισμό, ενώ η ευρύτερη κουρδική καταξίωση δεν περνά απαρατήρητη από την Τεχεράνη εξαιτίας της παρουσίας αντίστοιχων κουρδικών οργανώσεων και στα ιρανικά εδάφη.
Νίκος Μούδουρος
Δρ. Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών
Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ο Φιλελεύθερος, 17 Ιουλίου 2016
