Συντάκτης: Νικόλας Ζηργάνος
Ο Σαβάς Γκεντς είναι πρόεδρος
του τμήματος διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Φατίχ της
Κωνσταντινούπολης, ευρωπαϊστής και φιλελεύθερος.Από τους σημαντικότερους ερευνητές των σχέσεων της Τουρκίας με τον
αραβικό κόσμο, μιλώντας στην «Εφ.Συν.» είπε πως πιστεύει ότι η Αγκυρα
έχασε την ευκαιρία να καταστεί παράδειγμα δημοκρατίας και οικονομικής
ανάπτυξης, καθώς το κυβερνών κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης εγκαθίδρυσε
σιγά σιγά ένα κομματικό κράτος με αυταρχικά χαρακτηριστικά.
• Βρισκόμαστε τρεις εβδομάδες πριν από τις κρίσιμες εκλογές στην Τουρκία. Θα μπορέσει το κυβερνών κόμμα AKP του Ταγίπ Ερντογάν να πάρει την πλειοψηφία που θα του επιτρέψει να αλλάξει το Σύνταγμα; Και γιατί το AKP κυριαρχεί στην πολιτική σκηνή τα τελευταία 13 χρόνια;
Το κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) εξελίχθηκε σε κυρίαρχο κόμμα στην Τουρκία για τουλάχιστον δύο διαφορετικούς λόγους. Πρώτος λόγος είναι το συνταγματικό όριο του 10% των ψήφων που πρέπει να το υπερβεί ένα κόμμα για να εισέλθει στη Βουλή. Είναι ίσως το υψηλότερο εκλογικό όριο στον κόσμο, ένα αρνητικό παράδειγμα, και δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθούν έτσι η δημοκρατία και ο πλουραλισμός.
Από την άλλη, ο Ερντογάν είναι πολύ χαρισματικός, ενώ με την εκλογή του στην προεδρία ενισχύθηκε και έχει στα χέρια του όλο τον μηχανισμό προπαγάνδας, ελέγχοντας τα ΜΜΕ. Ο Ερντογάν πόλωσε την κοινωνία. Στην Τουρκία η χώρα έχει διχαστεί.
Οι μισοί είναι οπαδοί του κοσμικού κράτους, οι άλλοι μισοί είναι συντηρητικοί. Ο Ερντογάν κατόρθωσε σταδιακά να ενσωματώσει και να αφομοιώσει όλες τις συνιστώσες και τις προσωπικότητες των συντηρητικών κάτω από την ομπρέλα του ΑΚΡ.
Ετσι, οδεύει προς τις εκλογές με ένα συμπαγές ποσοστό τουλάχιστον 40%, ενώ ενισχύεται εκλογικά και από ψηφοφόρους που δεν έχουν εναλλακτικές επιλογές, λόγω και του υψηλού εκλογικού ορίου.
Μία έρευνα έδειξε ότι αν υπήρχαν άλλες επιλογές, το ΑΚΡ θα μπορούσε να χάσει έναν στους τρεις ψηφοφόρους του. Υπάρχει λοιπόν χώρος για ένα άλλο κόμμα στον χώρο των συντηρητικών που θα μπορούσε να έχει φιλελεύθερες απόψεις.
Στην αντιπολίτευση, έχουμε βασικά δύο κόμματα, το Ρεπουμπλικανικό (CHP) των κεντροαριστερών κεμαλιστών, που είναι αξιωματική αντιπολίτευση, και το υπερεθνικιστικό (MHP). Οι εθνικιστές αναμένεται να ενισχυθούν κατά ένα ποσοστό περί το 3-4% λόγω των εξελίξεων στο κουρδικό ζήτημα.
• Οι Κούρδοι όμως κατεβαίνουν με αξιώσεις να ξεπεράσουν το όριο του 10%. Μπορούν να τα καταφέρουν;
Το κόμμα των Κούρδων άλλαξε ταυτότητα, ξεπέρασε τα στενά του όρια και προσκάλεσε όλες τις μειονότητες, τους διανοούμενους, την Αριστερά, να ενταχθούν στο νέο κόμμα (HDP), που θα κατέβει για πρώτη φορά στις εκλογές και θα διεκδικήσει να ξεπεράσει το όριο του 10%.
Και είναι ειρωνεία πως η επιτυχία ή η αποτυχία του ΑΚΡ στις 7 Ιουνίου θα κριθεί από το αν θα περάσει το HDP το όριο και θα μπει στη Βουλή. Αν περάσει, θα κόψει κρίσιμες ψήφους που θέλει ο Ερντογάν για να αλλάξει το Σύνταγμα.
Οι Κούρδοι θα γίνουν έτσι οι ρυθμιστές. Αυτό είναι μοναδικό στην Ιστορία μας.Οι δημοσκοπήσεις λένε ότι ένα πρόσθετο 2-3% του εκλογικού σώματος είναι έτοιμοι να ψηφίσουν για πρώτη φορά το HDP, αν και διαφωνούν ριζικά με το πρόγραμμά τους, μόνο και μόνο για να σταματήσουν τον αυταρχισμό του Ερντογάν.Αυτή τη στιγμή οι δημοσκοπήσεις δίνουν στο HDP από 9,5% έως 11%. Η μάχη θα κριθεί στο φωτοφίνις.Ολη η Τουρκία, το βράδυ της ανακοίνωσης των αποτελεσμάτων, δεν θα αγωνιά για το ποσοστό του ΑΚΡ, αλλά για εκείνο του HDP.
• Από την εποχή που ο Ερντογάν ήταν δήμαρχος στην Κωνσταντινούπολη και το AKP εμφανιζόταν ως ένα ισλαμικό κόμμα που υπερασπιζόταν τη δημοκρατία έως σήμερα έχουν αλλάξει πολλά.
Θυμάμαι το 2003 να βρίσκομαι στις Βρυξέλλες και όλοι να με ρωτούν αν ο Ερντογάν είναι πράγματι ένας ηγέτης που πιστεύει στη δημοκρατία, αν πιστεύει πράγματι στον ευρωπαϊκό δρόμο της Τουρκίας ή αν θα χρησιμοποιήσει ως όργανο την Ευρώπη για να αποτινάξει από πάνω του τους στρατιωτικούς και στη συνέχεια θα εξελιχθεί σε αυταρχικό ηγέτη. Τότε όλοι οι Τούρκοι, συντηρητικοί και φιλελεύθεροι, πίστευαν ότι στην Τουρκία δεν θα μπορούσε να επιβληθεί μια ηγεμονία ενός ισλαμικού κόμματος. Αυτό όμως το κατάφερε ο Ερντογάν.
Το 2010 έγινε δημοψήφισμα για την αλλαγή άρθρων του Συντάγματος και καταργήθηκαν διατάξεις που έδιναν στο Συνταγματικό Δικαστήριο τη δυνατότητα να διαλύσει το AKP ως ισλαμικό κόμμα, κάτι που είχε συμβεί στο παρελθόν με το ισλαμικό κόμμα του Ερμπακάν.
Αυτό διευκόλυνε τον Ερντογάν, ενώ ταυτόχρονα δεν υπήρχαν θεσμοί που θα μπορούσαν να τον ελέγχουν. Δεν έχουμε Γερουσία, οι βουλευτές υποδεικνύονται από την ηγεσία του κόμματος, δεν υπάρχει ο φόβος των στρατιωτικών, δεν υπάρχουν δικλίδες ασφαλείας.
Οσο αύξανε η δύναμη του AKP τόσο ανεξέλεγκτος ένιωθε ο Ερντογάν. Την ίδια ώρα, έφτιαχνε ένα σύστημα εξουσίας με την υποστήριξη οικονομικών παραγόντων και βαρόνων των ΜΜΕ στενά διαπλεκόμενων με το κόμμα του. Μόλις ένιωσε δυνατός και ανεξέλεγκτος, ο Ερντογάν και το κόμμα του έδειξαν το πραγματικό τους πρόσωπο.
Εφτιαξαν ένα κομματικό κράτος. Σε όλους τους τομείς. Από την δικαιοσύνη έως την οικονομία. Οι ίδιες και οι ίδιες εταιρείες παίρνουν τα συμβόλαια για τα μεγάλα κρατικά έργα.
• Ποια ήταν η ρίζα της σύγκρουσης του Ερντογάν με τον πρώην σύμμαχό του, Φετουλάχ Γκιουλέν, και το κίνημα του Χιζμέτ;
Το 2010 ήταν η χρονιά που ξεκίνησε η σύγκρουση με το κίνημα Χιζμέτ που μέχρι τότε υποστήριζε τον Ερντογάν. Το Χιζμέτ πίστευε από παλαιότερα (και εξακολουθεί να πιστεύει) στον ευρωπαϊκό δρόμο της Τουρκίας.Ο ηγέτης του Χιζμέτ, Φετουλάχ Γκιουλέν, ήταν ο πρώτος μουσουλμάνος θρησκευτικός ηγέτης που τόλμησε να διατυπώσει από πολύ νωρίς, πριν από 25 χρόνια, την πρόταση να γίνει η Τουρκία μέλος της Ε.Ε.Αυτό ακούγεται σήμερα απλό, αλλά δεν ήταν καθόλου απλό για την Τουρκία εκείνης της εποχής. Για τους πιστούς ήταν κάτι πρωτοφανές.Ενας μουσουλμάνος να προτείνει να γίνει μια μουσουλμανική χώρα μέλος μιας Ενωσης όπου κυριαρχούν οι χριστιανοί. Αυτή όμως ήταν μια σπουδαία ιδέα που προωθούσε τη δημοκρατία στην Τουρκία.
Η «αραβική άνοιξη» ήταν ακόμη ένα σημείο διαφωνίας του Ερντογάν με τον Γκιουλέν. Αντί να υποστηρίξει το AKP τη δημοκρατικοποίηση των αραβικών καθεστώτων, υποστήριξε την ισλαμοποίησή τους.Το ΑΚΡ ταυτίστηκε με τους Αδελφούς Μουσουλμάνους. Τότε, τα ΜΜΕ που ήταν φιλικά στον Γκιουλέν άρχισαν να ασκούν κριτική στον Ερντογάν. Ακολούθησαν οι αποκαλύψεις για τα σκάνδαλα και τη διαφθορά και τότε ο Ερντογάν κατηγόρησε το Χιζμέτ ως οργάνωση που θέλει να κάνει πραξικόπημα και να τον ανατρέψει.Τότε ξέσπασε ένας πραγματικός πόλεμος. Ο Ερντογάν χρησιμοποίησε όλα τα εργαλεία από το παρελθόν.Αρχισε τις διώξεις αστυνομικών, δικαστικών, δημοσιογράφων, έφτιαξε ειδικά δικαστήρια για τους οπαδούς του Χιζμέτ, εξελίχθηκε σε αυταρχικό καθεστώς.Το Χιζμέτ δεν θέλει να γίνει τμήμα της αυταρχικής εξουσίας στην Τουρκία, αντίθετα, θέλει να προωθήσει την ευρωπαϊκή προοπτική και τη δημοκρατία.
• Υπάρχει ελπίδα να λυθούν τα προβλήματα μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας;
Δυστυχώς, πιστεύω ότι το σημαντικότερο κίνητρο για την Τουρκία για να λύσει τα προβλήματα με την Ελλάδα ήταν η ευρωπαϊκή της προοπτική. Ομως, αυτή η διαδικασία έχει υποστεί ρήγμα. Πιστεύω ότι η Τουρκία δεν θα γίνει ποτέ πλήρες μέλος της Ε.Ε. Η Ευρώπη δεν εμπιστεύεται πλέον την Αγκυρα και δεν θέλει να την ενσωματώσει στην Ενωση. Είχαμε αυτήν την ευκαιρία αλλά τη χάσαμε.
Επίσης, για να βρει λύσεις στα προβλήματα με την Ελλάδα, η Τουρκία θα πρέπει να κάνει κι αυτή κάποιες υποχωρήσεις, να απεκδυθεί τον ρόλο της ηγεμονικής δύναμης που θέλει να κυριαρχήσει στην περιοχή.Ωστόσο, υπάρχει ακόμη ελπίδα. Η εικόνα που είχε η προηγούμενη γενιά ότι εχθρός μας είναι η Ελλάδα δεν υπάρχει πια.Αυτό άλλαξε βήμα βήμα με την αύξηση των δεικτών στις οικονομικές σχέσεις, τον τουρισμό, το εμπόριο, την καλύτερη γνωριμία των λαών μας.Σημαντική στιγμή ήταν και η στάση της Ελλάδας στον μεγάλο σεισμό. Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο έπαιξε επίσης και η αλλαγή των βιβλίων στο εκπαιδευτικό σύστημα και των δύο χωρών. Αφαιρέθηκαν οι υπερεθνικιστικές θέσεις και σταμάτησαν να εκπαιδεύονται τα νέα παιδιά στο μίσος.Πιστεύω ότι και οι δύο κοινωνίες, σε Ελλάδα και Τουρκία, είναι έτοιμες για μια νέα εποχή, χωρίς προβλήματα στις σχέσεις μας και ελπίζω να μπορέσει κάποτε αυτό να γίνει πραγματικότητα.
• Βρισκόμαστε τρεις εβδομάδες πριν από τις κρίσιμες εκλογές στην Τουρκία. Θα μπορέσει το κυβερνών κόμμα AKP του Ταγίπ Ερντογάν να πάρει την πλειοψηφία που θα του επιτρέψει να αλλάξει το Σύνταγμα; Και γιατί το AKP κυριαρχεί στην πολιτική σκηνή τα τελευταία 13 χρόνια;
Το κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) εξελίχθηκε σε κυρίαρχο κόμμα στην Τουρκία για τουλάχιστον δύο διαφορετικούς λόγους. Πρώτος λόγος είναι το συνταγματικό όριο του 10% των ψήφων που πρέπει να το υπερβεί ένα κόμμα για να εισέλθει στη Βουλή. Είναι ίσως το υψηλότερο εκλογικό όριο στον κόσμο, ένα αρνητικό παράδειγμα, και δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθούν έτσι η δημοκρατία και ο πλουραλισμός.
Από την άλλη, ο Ερντογάν είναι πολύ χαρισματικός, ενώ με την εκλογή του στην προεδρία ενισχύθηκε και έχει στα χέρια του όλο τον μηχανισμό προπαγάνδας, ελέγχοντας τα ΜΜΕ. Ο Ερντογάν πόλωσε την κοινωνία. Στην Τουρκία η χώρα έχει διχαστεί.
Οι μισοί είναι οπαδοί του κοσμικού κράτους, οι άλλοι μισοί είναι συντηρητικοί. Ο Ερντογάν κατόρθωσε σταδιακά να ενσωματώσει και να αφομοιώσει όλες τις συνιστώσες και τις προσωπικότητες των συντηρητικών κάτω από την ομπρέλα του ΑΚΡ.
Ετσι, οδεύει προς τις εκλογές με ένα συμπαγές ποσοστό τουλάχιστον 40%, ενώ ενισχύεται εκλογικά και από ψηφοφόρους που δεν έχουν εναλλακτικές επιλογές, λόγω και του υψηλού εκλογικού ορίου.
Μία έρευνα έδειξε ότι αν υπήρχαν άλλες επιλογές, το ΑΚΡ θα μπορούσε να χάσει έναν στους τρεις ψηφοφόρους του. Υπάρχει λοιπόν χώρος για ένα άλλο κόμμα στον χώρο των συντηρητικών που θα μπορούσε να έχει φιλελεύθερες απόψεις.
Στην αντιπολίτευση, έχουμε βασικά δύο κόμματα, το Ρεπουμπλικανικό (CHP) των κεντροαριστερών κεμαλιστών, που είναι αξιωματική αντιπολίτευση, και το υπερεθνικιστικό (MHP). Οι εθνικιστές αναμένεται να ενισχυθούν κατά ένα ποσοστό περί το 3-4% λόγω των εξελίξεων στο κουρδικό ζήτημα.
• Οι Κούρδοι όμως κατεβαίνουν με αξιώσεις να ξεπεράσουν το όριο του 10%. Μπορούν να τα καταφέρουν;
Το κόμμα των Κούρδων άλλαξε ταυτότητα, ξεπέρασε τα στενά του όρια και προσκάλεσε όλες τις μειονότητες, τους διανοούμενους, την Αριστερά, να ενταχθούν στο νέο κόμμα (HDP), που θα κατέβει για πρώτη φορά στις εκλογές και θα διεκδικήσει να ξεπεράσει το όριο του 10%.
Και είναι ειρωνεία πως η επιτυχία ή η αποτυχία του ΑΚΡ στις 7 Ιουνίου θα κριθεί από το αν θα περάσει το HDP το όριο και θα μπει στη Βουλή. Αν περάσει, θα κόψει κρίσιμες ψήφους που θέλει ο Ερντογάν για να αλλάξει το Σύνταγμα.
Οι Κούρδοι θα γίνουν έτσι οι ρυθμιστές. Αυτό είναι μοναδικό στην Ιστορία μας.Οι δημοσκοπήσεις λένε ότι ένα πρόσθετο 2-3% του εκλογικού σώματος είναι έτοιμοι να ψηφίσουν για πρώτη φορά το HDP, αν και διαφωνούν ριζικά με το πρόγραμμά τους, μόνο και μόνο για να σταματήσουν τον αυταρχισμό του Ερντογάν.Αυτή τη στιγμή οι δημοσκοπήσεις δίνουν στο HDP από 9,5% έως 11%. Η μάχη θα κριθεί στο φωτοφίνις.Ολη η Τουρκία, το βράδυ της ανακοίνωσης των αποτελεσμάτων, δεν θα αγωνιά για το ποσοστό του ΑΚΡ, αλλά για εκείνο του HDP.
• Από την εποχή που ο Ερντογάν ήταν δήμαρχος στην Κωνσταντινούπολη και το AKP εμφανιζόταν ως ένα ισλαμικό κόμμα που υπερασπιζόταν τη δημοκρατία έως σήμερα έχουν αλλάξει πολλά.
Θυμάμαι το 2003 να βρίσκομαι στις Βρυξέλλες και όλοι να με ρωτούν αν ο Ερντογάν είναι πράγματι ένας ηγέτης που πιστεύει στη δημοκρατία, αν πιστεύει πράγματι στον ευρωπαϊκό δρόμο της Τουρκίας ή αν θα χρησιμοποιήσει ως όργανο την Ευρώπη για να αποτινάξει από πάνω του τους στρατιωτικούς και στη συνέχεια θα εξελιχθεί σε αυταρχικό ηγέτη. Τότε όλοι οι Τούρκοι, συντηρητικοί και φιλελεύθεροι, πίστευαν ότι στην Τουρκία δεν θα μπορούσε να επιβληθεί μια ηγεμονία ενός ισλαμικού κόμματος. Αυτό όμως το κατάφερε ο Ερντογάν.
Το 2010 έγινε δημοψήφισμα για την αλλαγή άρθρων του Συντάγματος και καταργήθηκαν διατάξεις που έδιναν στο Συνταγματικό Δικαστήριο τη δυνατότητα να διαλύσει το AKP ως ισλαμικό κόμμα, κάτι που είχε συμβεί στο παρελθόν με το ισλαμικό κόμμα του Ερμπακάν.
Αυτό διευκόλυνε τον Ερντογάν, ενώ ταυτόχρονα δεν υπήρχαν θεσμοί που θα μπορούσαν να τον ελέγχουν. Δεν έχουμε Γερουσία, οι βουλευτές υποδεικνύονται από την ηγεσία του κόμματος, δεν υπάρχει ο φόβος των στρατιωτικών, δεν υπάρχουν δικλίδες ασφαλείας.
Οσο αύξανε η δύναμη του AKP τόσο ανεξέλεγκτος ένιωθε ο Ερντογάν. Την ίδια ώρα, έφτιαχνε ένα σύστημα εξουσίας με την υποστήριξη οικονομικών παραγόντων και βαρόνων των ΜΜΕ στενά διαπλεκόμενων με το κόμμα του. Μόλις ένιωσε δυνατός και ανεξέλεγκτος, ο Ερντογάν και το κόμμα του έδειξαν το πραγματικό τους πρόσωπο.
Εφτιαξαν ένα κομματικό κράτος. Σε όλους τους τομείς. Από την δικαιοσύνη έως την οικονομία. Οι ίδιες και οι ίδιες εταιρείες παίρνουν τα συμβόλαια για τα μεγάλα κρατικά έργα.
• Ποια ήταν η ρίζα της σύγκρουσης του Ερντογάν με τον πρώην σύμμαχό του, Φετουλάχ Γκιουλέν, και το κίνημα του Χιζμέτ;
Το 2010 ήταν η χρονιά που ξεκίνησε η σύγκρουση με το κίνημα Χιζμέτ που μέχρι τότε υποστήριζε τον Ερντογάν. Το Χιζμέτ πίστευε από παλαιότερα (και εξακολουθεί να πιστεύει) στον ευρωπαϊκό δρόμο της Τουρκίας.Ο ηγέτης του Χιζμέτ, Φετουλάχ Γκιουλέν, ήταν ο πρώτος μουσουλμάνος θρησκευτικός ηγέτης που τόλμησε να διατυπώσει από πολύ νωρίς, πριν από 25 χρόνια, την πρόταση να γίνει η Τουρκία μέλος της Ε.Ε.Αυτό ακούγεται σήμερα απλό, αλλά δεν ήταν καθόλου απλό για την Τουρκία εκείνης της εποχής. Για τους πιστούς ήταν κάτι πρωτοφανές.Ενας μουσουλμάνος να προτείνει να γίνει μια μουσουλμανική χώρα μέλος μιας Ενωσης όπου κυριαρχούν οι χριστιανοί. Αυτή όμως ήταν μια σπουδαία ιδέα που προωθούσε τη δημοκρατία στην Τουρκία.
Η «αραβική άνοιξη» ήταν ακόμη ένα σημείο διαφωνίας του Ερντογάν με τον Γκιουλέν. Αντί να υποστηρίξει το AKP τη δημοκρατικοποίηση των αραβικών καθεστώτων, υποστήριξε την ισλαμοποίησή τους.Το ΑΚΡ ταυτίστηκε με τους Αδελφούς Μουσουλμάνους. Τότε, τα ΜΜΕ που ήταν φιλικά στον Γκιουλέν άρχισαν να ασκούν κριτική στον Ερντογάν. Ακολούθησαν οι αποκαλύψεις για τα σκάνδαλα και τη διαφθορά και τότε ο Ερντογάν κατηγόρησε το Χιζμέτ ως οργάνωση που θέλει να κάνει πραξικόπημα και να τον ανατρέψει.Τότε ξέσπασε ένας πραγματικός πόλεμος. Ο Ερντογάν χρησιμοποίησε όλα τα εργαλεία από το παρελθόν.Αρχισε τις διώξεις αστυνομικών, δικαστικών, δημοσιογράφων, έφτιαξε ειδικά δικαστήρια για τους οπαδούς του Χιζμέτ, εξελίχθηκε σε αυταρχικό καθεστώς.Το Χιζμέτ δεν θέλει να γίνει τμήμα της αυταρχικής εξουσίας στην Τουρκία, αντίθετα, θέλει να προωθήσει την ευρωπαϊκή προοπτική και τη δημοκρατία.
• Υπάρχει ελπίδα να λυθούν τα προβλήματα μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας;
Δυστυχώς, πιστεύω ότι το σημαντικότερο κίνητρο για την Τουρκία για να λύσει τα προβλήματα με την Ελλάδα ήταν η ευρωπαϊκή της προοπτική. Ομως, αυτή η διαδικασία έχει υποστεί ρήγμα. Πιστεύω ότι η Τουρκία δεν θα γίνει ποτέ πλήρες μέλος της Ε.Ε. Η Ευρώπη δεν εμπιστεύεται πλέον την Αγκυρα και δεν θέλει να την ενσωματώσει στην Ενωση. Είχαμε αυτήν την ευκαιρία αλλά τη χάσαμε.
Επίσης, για να βρει λύσεις στα προβλήματα με την Ελλάδα, η Τουρκία θα πρέπει να κάνει κι αυτή κάποιες υποχωρήσεις, να απεκδυθεί τον ρόλο της ηγεμονικής δύναμης που θέλει να κυριαρχήσει στην περιοχή.Ωστόσο, υπάρχει ακόμη ελπίδα. Η εικόνα που είχε η προηγούμενη γενιά ότι εχθρός μας είναι η Ελλάδα δεν υπάρχει πια.Αυτό άλλαξε βήμα βήμα με την αύξηση των δεικτών στις οικονομικές σχέσεις, τον τουρισμό, το εμπόριο, την καλύτερη γνωριμία των λαών μας.Σημαντική στιγμή ήταν και η στάση της Ελλάδας στον μεγάλο σεισμό. Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο έπαιξε επίσης και η αλλαγή των βιβλίων στο εκπαιδευτικό σύστημα και των δύο χωρών. Αφαιρέθηκαν οι υπερεθνικιστικές θέσεις και σταμάτησαν να εκπαιδεύονται τα νέα παιδιά στο μίσος.Πιστεύω ότι και οι δύο κοινωνίες, σε Ελλάδα και Τουρκία, είναι έτοιμες για μια νέα εποχή, χωρίς προβλήματα στις σχέσεις μας και ελπίζω να μπορέσει κάποτε αυτό να γίνει πραγματικότητα.
