ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΦΩΝΗ-ΑΔΕΣΜΕΥΤΗ ΑΠΟΨΗ: Το τέλος της παγκοσμιοποίησης

03 Ιανουαρίου 2015

Το τέλος της παγκοσμιοποίησης

Το 2014 ήταν χρονιά ορόσημο για τον κατακερματισμό του πλανήτη και την επιστροφή στην πολιτική της εθνικής ταυτότητας. Ο σλαβικός εθνικισμούς του Πούτιν, η ανάδειξη του ισλαμικού κράτους και η δυναμική που αναπτύσσεται στον απόηχο της κρίσης του 2008.

Ένας φίλος, κάθε χρόνο τέτοια εποχή, με προκαλεί να βρω μία λέξη που να περιγράφει όσο το δυνατόν καλύτερα τις δυνάμεις που αναπτύχθηκαν την χρονιά που πέρασε στη διαμόρφωση των παγκόσμιων τάσεων. Εάν έχω μία μόνο επιλογή, τότε θα διάλεγα τη λέξη «κατακερματισμός». Εάν μου επιτρεπόταν μία δεύτερη επιλογή, θα ήταν «ταυτότητα»..Ο κατακερματισμός της παλαιάς τάξης είναι περισσότερο έντονος – και θηριώδης – στη Μέση Ανατολή. Στο Ιράκ, τη Συρία και τη Λιβύη το κράτος έχει παραλύσει. Ότι κι αν πιστεύει ο καθένας για τον Mark Sykes και τον Francois Georges – Picot, ο χάρτης που είχαν σχεδιάσει πριν περίπου έναν αιώνα δεν περιγράφει πλέον την εδαφική πραγματικότητα. Αυτά τα κράτη πιθανότατα δεν θα ανοικοδομηθούν σωστά ποτέ.

Η δυναμική του κατακερματισμού ξεπερνά τις φονικές, αποσχιστικές κινήσεις στον Αραβικό κόσμο. Η θεμελιώδης προϋπόθεση στο διακανονισμό που επικράτησε μετά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν πως η παγκόσμια οικονομική ενοποίηση μπορεί να οδηγήσει σε στενότερη πολιτική συνοχή. Σήμερα όμως, ο οικονομικός και ο πολιτικός εθνικισμός κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις.

Τα σύνορα της παγκοσμιοποίησης υποχωρούν. Θυμάστε τη «Συναίνεση της Ουάσιγκτον»; Το 2008 η κρίση έβαλε τέλος την συγχώνευση των παγκόσμιων κεφαλαιαγορών. Οι τράπεζες επανεθνικοποιούνται καθώς οι κυβερνήσεις αποκηρύσσουν την ευθύνη για τα χρέη που έχουν δημιουργήσει άλλοι.

Το διαδίκτυο αντιμετωπίζει την ίδια πορεία βαλκανιοποίησης. Για διάφορους λόγους, τα κράτη αποφάσισαν πως η ψηφιακή εποχή δεν μπορεί να αφεθεί στην δικαιοδοσία των κολοσσών της Silicon Valley.

Η παγκοσμιοποίηση του εμπορίου αντικαθίσταται από διμερείς συμφωνίες και περιφερειακές συμβάσεις. Εδώ υπάρχει κάποια συμμετρία. Κίνα, Ινδία και οι άλλες αναδυόμενες δυνάμεις προφυλάσσουν με ζήλο την εθνική τους ακεραιότητα. Οι ΗΠΑ δεν έχουν πλέον τη δυνατότητα – ή το κίνητρο – για να γράφουν και να εφαρμόζουν τους παγκόσμιους κανόνες. Το Πεκίνο θεωρεί τους θεσμούς του Bretton Woods ως εμβλήματα της δυτικής ηγεμονίας που παρέρχεται. Η Ουάσιγκτον αρνείται να πληρώσει τις οφειλές της στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.

Ο Βλαντιμίρ Πούτιν επέφερε το μεγαλύτερο σοκ σε εκείνες τις υποθέσεις της δεκαετίας του 1990, αναφορικά με τις αξίες και τα συμφέροντα που μοιράζονταν τότε πολλές χώρες. Προσαρτώντας την Κριμαία και στέλνοντας τους στρατιώτες του στην ανατολική Ουκρανία, ο Ρώσος πρόεδρος έσκισε τη συμφωνία του ευρωπαϊκού μεταπολεμικού συμβιβασμού. Ο κ. Πούτιν πληρώνει τώρα βαρύ τίμημα καθώς οι δυτικές κυρώσεις επιτείνουν τον αντίκτυπο που έχει επιφέρει στη ρωσική οικονομία η πτώση των τιμών του πετρελαίου. Ακόμη κι έτσι όμως, δεν ακούς συχνά τελευταία συζητήσεις για μία ενιαία και ελεύθερη Ευρώπη.

Η αντίδραση της ΕΕ σε αυτή την επιθετικότητα ήταν… κατακερματισμένη. Μία απρεπής πάλη μεταξύ εκείνων – εκ των οποίων και η Άγκελα Μέρκελ – που πιστεύουν ότι χρειάζεται να υπερασπιστούν τους διεθνείς κανόνες και εκείνους – κυρίως ο Ματέο Ρέντσι – που προκρίνουν τα εθνικά οικονομικά συμφέροντα.

Η αλληλεγγύη δεν είναι από τα δυνατά σημεία της ΕΕ αυτές τις ημέρες. Αυτή η μεγάλη πορεία προς την πολιτική και οικονομική ενοποίηση που ξεκίνησε με τη γαλλογερμανική συμφιλίωση, έχει μάλλον ανακοπεί. Οι ηγέτες ανά τη Γηραιά Ήπειρο φοβούνται τους λαϊκιστές όπως το Εθνικό Μέτωπο της Μαρίν Λε Πεν ή το Κόμμα Ανεξαρτησίας του Βρετανού Νάιτζελ Φάρατζ.

Η λογική του ενιαίου νομίσματος – όπως λέει συνεχώς ο Μάριο Ντράγκ, ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας – απαιτεί από τις κυβερνήσεις να λαμβάνουν από κοινού οικονομικές αποφάσεις. Όλο το οικοδόμημα κινδύνευσε με κατάρρευση, αλλά αποδείχθηκε τελικά αρκετά ισχυρό. Το ευρώ όμως, βρίσκεται τώρα εγκλωβισμένο στο πουθενά, ανάμεσα στη συστημική συνοχή και την δυνητική αποσύνθεση.

Σε μεγάλο βαθμό, όλα αυτά οφείλονται στην προσπάθεια των κρατών να ανακτήσουν την ισχύ που έχασαν από την παγκοσμιοποίηση. Υπό την πίεση των απογοητευμένων ψηφοφόρων, οι κυβερνήσεις θέλουν να διεκδικήσουν περισσότερα – αν και κανείς δεν παραδέχεται ότι είναι πολύ αργά για να λυθούν οι στενοί δεσμοί της οικονομικής αλληλεξάρτησης.

Η πιο επικίνδυνη δυναμική είναι ο ενστικτώδης εθνικισμός του κ. Πούτιν ο οποίος υποστηρίζει ότι είναι ο προστάτης όλων των Ρωσόφωνων από την πρώην Σοβιετική ένωση, οι επιθετικές εδαφικές διεκδικήσεις της Κίνας στο δυτικό Ειρηνικό, η ξενοφοβία επίδοξων πολιτικών ανδρών όπως ο Βίκτορ Όμπαν της Ουγγαρίας και η ανάδειξη των πολιτικών ταυτότητας σχεδόν παντού.

Η ταυτότητα συχνά αναπτύσσεται ως ισχυρό εργαλείο κρατικής εξουσίας. Εάν όμως, δεν πρόκειται για καθαρά ομοιογενείς κοινότητες, τότε μπορεί να οδηγήσει και σε κατακερματισμό. Στις πιο ακραίες μορφές, ο κόσμος στρέφεται στην αρχέγονη πίστη σε κάποια φυλή, πατριά ή θρησκεία. Σιίτες, σουνίτες και Κούρδοι προσπαθούν να χαράξουν τη δική τους εδαφική ακεραιότητα. Οι τρομοκράτες του Ισλαμικού Κράτους προσφέρουν στους Μουσουλμάνους ανά τον κόσμο μία εναλλακτική ταυτότητα.

Στο άλλο άκρο του φάσματος, ο περιορισμός των ταυτοτήτων καθοδηγεί συνταγματικά αποσχιστικά κινήματα όπως αυτά της Σκωτίας και της Καταλονίας. Κάπου υπάρχει μία διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο νόμιμο αυτοπροσδιορισμό και τον καταστροφικό κατακερματισμό. Το πρόβλημα είναι πως κανείς δεν γνωρίζει που ακριβώς να χαράξει αυτή τη γραμμή.

Κάθε φορά που επισκέπτομαι το Πεκίνο με εντυπωσιάζει που το «Κινεζικό Όνειρο» του Ξι Ζιπίνγκ ρίχνει ένα πέπλο για να καλύψει το φόβο των αποσχιστικών κινημάτων στην Xinjiang και το Θιβέτ. Ο σλαβικός εθνικισμός του κ. Πούτιν κινείται παράλληλα με τις ισλαμιστικές επιθετικότητες σε μεγάλο μέρος του Καυκάσου.

Έτσι λοιπόν, απαντώ στην πρόκληση του φίλου μου αν και με δύο λέξεις και όχι με μία. Ο κατακερματισμός και η ταυτότητα είναι οι όψεις του ίδιου νομίσματος σε ένα κόσμο που φαίνεται πως ψάχνει λόγο για να διασπαστεί. Δεν είναι μία ευχάριστη προοπτική. Το μόνο που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι πως αυτή η νέα διεθνής αταξία εκμηδενίζει τις πιθανότητες σταθερότητας. Καλά Χριστούγεννα.