Τελετή Αλεβιτών, Τουρκία. Από τη σταδιακή του γέννηση, τον
11ο και 12ο αιώνα μ.Χ., μέχρι και σήμερα, ο σουφισμός αποτελεί ένα από
τα μεγαλύτερα αναχώματα ενάντια σε όλες τις ακραίες τάσεις που
διαμορφώνονται στο πολιτικό Ισλάμ αλλά και στις κοινωνικές αδικίες στις
μουσουλμανικές χώρες.-ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΡΕΤΑΙΟΣ
Δεν μιλάει. Σιωπή, ακούγονται μονάχα οι θόρυβοι της αφρικανικής σαβάνας. Ενα θρόισμα του αέρα, κάποιο ζώο που τρέχει, μύγες που πετάνε ασταμάτητα.Ο σεΐχης Ομάρ με κοιτάζει στα μάτια, αλλά έχω την αίσθηση ότι το βλέμμα του είναι κάπου αλλού, κάπου βαθιά μέσα μου. «Μόνο ο Θεός είναι καθαρός», μου λέει και το πρόσωπό του μοιάζει σαν να φωτίζεται. «Αυτή είναι η φράση για σένα, να τη σκεφτείς, να τη μελετήσεις στο μυαλό σου και να πορευτείς ανάλογα», μου ψιθυρίζει ο Γιουσούφ, ο φίλος μου και ο οδηγός μου στο Μαλί.
Στη σπηλιά
Καθόμαστε ακόμα λίγο στην όμορφη ησυχία της σπηλιάς του σεΐχη Ομάρ και ύστερα χαιρετάμε και πηγαίνουμε σε μια άλλη σπηλιά, περίπου διακόσια μέτρα πιο μακριά. Παιδιά, που πρέπει να είναι από εφτά μέχρι δέκα - έντεκα χρόνων, αντιγράφουν στίχους από το Κοράνι ευλαβικά σκυμμένα πάνω από μικρούς ξύλινους πίνακες. Με ένα κομμάτι μυτερό ξύλο που το βουτάνε κάθε λίγο και λιγάκι σε μαύρο μελάνι.
Είμαστε περίπου τρεις ώρες βόρεια του Μπαμακό. Στη μέση της ακατοίκητης σαβάνας ανατολικά του Νίγηρα. «Ο σεΐχης Ομάρ μένει εδώ τα τελευταία δεκαεννιά χρόνια. Πριν είχε ταξιδέψει πολύ, όπως όλοι οι μεγάλοι σούφι, αλλά εδώ και δεκαεννιά χρόνια δεν έχει φύγει από εδώ. Ερχονται συνέχεια άνθρωποι από παντού, από όλες τις περιοχές, από το Μπαμακό, από τη Νιγηρία, ακόμα κι από το Μαρόκο. Και πολλοί στέλνουν τα παιδιά τους εδώ για να μάθουν το Κοράνι και αργότερα για να τα μυήσει στον σουφισμό». Ο Γιουσούφ μιλάει με πάθος για όλα αυτά. Είναι κι αυτός σούφι, μέλος της μεγάλης αδελφότητας Τιτζανιά (Tidjaniya) όπως και ο σεΐχης Ομάρ. Στο Μαλί, ο σουφισμός είναι ιδιαίτερα διαδεδομένος και αποτελεί τη βασική τάση των μουσουλμάνων της χώρας.
Επιστρέφουμε στον καταυλισμό μας, πάνω στις όχθες του Νίγηρα, όταν ο ήλιος έχει αρχίσει να πέφτει. Κάτω από το φως μιας λάμπας πετρελαίου διαβάζω για τη ζωή και τα διδάγματα του μεγάλου σεΐχη σούφι Tierno Bokar, όπως τα περιγράφει με γλαφυρότατο τρόπο ο συγγραφέας και διανοούμενος από το Μαλί Amadou Hampate Ba. Ο Tierno Bokar έζησε στο δύσβατο ανατολικό Μαλί τον 19ο και 20ό αιώνα και είναι ένας από τους πιο σημαντικούς μυστικιστές - σούφι της Αφρικής.
«Στην Ουσία της, η Πίστη είναι μία, όποια κι αν είναι η θρησκεία που την εκφράζει. (...) Προσωπικά με ενθουσιάζει μονάχα η πάλη (jihad) που έχει ως στόχο να νικήσει μέσα μας τα δικά μας ελαττώματα. Αυτή η πάλη δεν έχει δυστυχώς τίποτα με τους πολέμους που κάνει ο γιος του Αδάμ στο όνομα ενός Θεού».
Πόσο απέχουν τα λόγια αυτά του Tierno Bokar από το μένος των ακραίων ισλαμιστών που επιθυμούν να επιβάλουν με τη βία της δικής τους jihad την απάνθρωπη ερμηνεία του Κορανίου στον Βορρά του Μαλί. Και σε όλες τις περιοχές από την Αφρική στη Μέση Ανατολή και την Ασία. Το Ισλάμ που πρεσβεύουν, εμπνευσμένο από τον ακραίο φονταμενταλισμό της Αλ Κάιντα, έρχεται σε εκ διαμέτρου αντίθεση με το Ισλάμ του σουφισμού.
Από τη σταδιακή του γέννηση, τον 11ο και 12ο αιώνα μ.Χ., μέχρι και σήμερα, ο σουφισμός αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα αναχώματα ενάντια σε όλες τις ακραίες τάσεις που διαμορφώνονται στο πολιτικό Ισλάμ, αλλά και στις κοινωνικές αδικίες στις μουσουλμανικές χώρες. Δεν είναι τυχαίο ότι οι φονταμενταλιστές βαχαμπίτες της Σαουδικής Αραβίας, η Αλ Κάιντα και οι σαλαφιστές της Αιγύπτου και της Βόρειας Αφρικής απαγορεύουν και διώκουν συστηματικά τον σουφισμό και τις διδασκαλίες του.
Κεντρικό πρόσωπο στον σουφισμό είναι ο Προφήτης Μωάμεθ, που είναι για τους σούφι το αρχέτυπο του εσωτερικού κόσμου και της αναζήτησης του δρόμου προς την ένωση με τον Αλλάχ/Θεό.
Πριν από τον 11ο αιώνα, η εσωτεριστική διάσταση του Ισλάμ εκφραζόταν από τους ασκητές που είχαν ως κεντρικό δόγμα το «zuhd», που σημαίνει αποστασιοποίηση ή «αποκήρυξη». Ζούσαν απομονωμένοι από τον κόσμο και έψαχναν μια ζωή ηθικής ακεραιότητας και ασκητισμού. Η αποστασιοποίηση από τα κοινά ήταν μια αντίδραση στη ζωή της πολυτέλειας και των συνωμοσιών των πολιτικών και θρησκευτικών ελίτ, όπως αυτές διαμορφώνονταν από την εξάπλωση του Ισλάμ.
Τον 11ο και 12ο αιώνα, με την ωρίμανση του Ισλάμ, η τάση του ασκητισμού, που είχε ως επίκεντρο την καταπολέμηση των μιασμάτων της ψυχής, δίνει σταδιακά τη θέση της στη μυστικιστική αναζήτηση του Θεού, «tasawwuf».
O σουφισμός αποτελεί ουσιαστικά μια μέθοδο για να φτάσει κανείς στον Θεό: Από το Ισλάμ και την υποταγή στον Θεό μέσω των ισλαμικών εξωτερικών κανόνων της συμπεριφοράς (Shari’a), ο σούφι θα περάσει στον Δρόμο (Tariqa-αδελφότητα) που ενώνει τον εξωτερικό κόσμο και τους κανόνες του με τον εσωτερικό κόσμο και την αληθινή Πίστη (iman). Με σκοπό να καταλήξει στο τρίτο στάδιο του μυστικιστικού ταξιδιού, την εσωτερική αλήθεια (Haqiqa) όλων όσων υπάρχουν, δηλαδή τον Θεό, και να φτάσει στο στάδιο της αναζήτησης της τελειότητας (ihsan).
Η ωριμότητα
Μετά τον μυστικιστικό παροξυσμό του Αλ Χαλάτζ και τη νηφαλιότητα του Τζουναΐντ στη Βαγδάτη του 9ου και 10ου αιώνα, ο σουφισμός θα φτάσει στην ωριμότητά του με τον Αλ Γκαζαλί το 1100 και έκτοτε αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του σουνιτικού Ισλάμ. Από τον τελετουργικό χορό της αδελφότητας των Μεβλεβήδων στροβιλιζόμενων δερβίσηδων του Τζελαλεντίν Ρουμί και τη συνεχή μνήμη του Θεού (dhikr) των Νακσιμπεντί και των Αλαουί μέχρι τη μυστικιστική ποίηση των Μπεκτασήδων και του Γιουνούς Εμρέ, ο σουφισμός εξαπλώθηκε από το Μαρόκο και τη Μαύρη Αφρική μέχρι την Ινδία και την Απω Ανατολή.
Ο σουφισμός είναι «η καρδιά του Ισλάμ», όπως γράφει ένας από τους μεγαλύτερους εν ζωή γνώστες του σουφισμού, ο Ερικ Ζοφρουά, στο βιβλίο του «Ο Σουφισμός», όπου αναδεικνύει τον τεράστιο πλούτο του ισλαμικού μυστικισμού αλλά και τον βαθύ του ανθρωπισμό.
Ενα μοναδικό ταξίδι στο Μουσείο Μπενάκη
Η έκθεση προσδοκά να παρουσιάσει τον μυστικισμό στις χώρες της Ανατολής, την ιστορία του και τις βασικές του έννοιες. Αποτελείται από τρεις ενότητες: στην πρώτη παρουσιάζονται αντικείμενα από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν από σουφιστές ή είναι έργα εμπνευσμένα από τον ισλαμικό μυστικισμό.
Η δεύτερη ενότητα αποτελείται από φωτογραφίες μνημείων, τα περισσότερα ερημωμένοι τεκέδες, που βρίσκονται σε διάφορες περιοχές του ελληνικού χώρου και μαρτυρούν την παρουσία σουφικών αδελφοτήτων. Στην περιοχή των Βαλκανίων κυριαρχεί η αδελφότητα των Μπεκτασήδων, οι οποίοι αρχικά προωθήθηκαν με την εξάπλωση των Οθωμανών και είναι ένα ζωντανό κομμάτι της τοπικής θρησκευτικής και πολιτισμικής κληρονομιάς.
Η τρίτη και κύρια ενότητα είναι ένα εικαστικό - οπτικό ταξίδι μέσα από σύντομες προβολές βίντεο του σκηνοθέτη Χρόνη Πεχλιβανίδη. Το έργο περιλαμβάνει επτά τελετές από διαφορετικές περιοχές όπου δραστηριοποιούνται τάγματα σουφιστών και υπογραμμίζει την ποικιλομορφία τους. Από τους γνωστούς περιστρεφόμενους δερβίσηδες της Τουρκίας στους μύστες στα βάθη του Ιράν και από εκεί στο αφρικανικό Ισλάμ του Σουδάν.
Την επιμέλεια της έκθεσης ανέλαβε η Μίνα Μωραΐτου (υπεύθυνη του Μουσείου Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης). Τα εισαγωγικά κείμενα έγιναν με τη συμβολή του Χρόνη Πεχλιβανίδη, της Αγγελικής Ζιάκα (επίκουρη καθηγήτρια Θεολογικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) και του Γεράσιμου Μακρή (αναπληρωτή καθηγητή του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου). Η έκθεση θα διαρκέσει ώς τις 27 Ιουλίου.
Διαβάστε
Le Soufisme, Eric Geoffroy. Fayard 2003
Rumi et le Soufisme, Eva de Vitray-Meyerovitch, Seuil 1977
Vie et enseingmement de tierno Bokar, Amadou Hampate Ba, Seuil, 1980
A Sufi Saint of the Twentieth Century. Shaikh Ahmad al-Alawi, Martin Lings, George Allen & Unwin, 1971
The Sufi Orders in Islam, Spencer Trimingham, Oxford University Press, 1971
The Forty Rules of Love, Elif Shafak, Viking, 2010
Le dervish et la mort, Mesa Selimovich, Gallimard, 2004
