Η χωροταξία έχει ασφαλώς τους δικούς της επιμέρους στόχους, αλλά η ίδια είναι ένα μέσον για την επίτευξη της ανθρώπινης ανάπτυξης, όπως κι αν αυτή ονομάζεται κάθε φορά (ολοκληρωμένη, βιώσιμη, αειφόρος, έξυπνη, ανθεκτική), η οποία όμως περιλαμβάνει οργανικά τη φροντίδα για το περιβάλλον και τη φυσική και πολιτιστική κληρονομιά, στοχεύοντας στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και στην ποιότητα ζωής.
Η χωροταξία δεν είναι επομένως ό,τι δηλώνει η ετυμολογία της λέξης (τάξη στον χώρο). Είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό. Ή μάλλον είναι κάτι αρκετά διαφορετικό από αυτό. Γιατί ο χώρος και η οργάνωσή του είναι μια παραγωγική δύναμη, όπως η επιστήμη, η τεχνική και η τεχνολογία. Η πόλη και η περιφέρεια δεν είναι απλώς η έκφραση και η αντανάκλαση της κοινωνίας στον χώρο (μονοσήμαντη σχέση). Είναι η χωρική της διάσταση (αμφι-μονοσήμαντη σχέση).
Σύμφωνα με το νέο κυρίαρχο «δόγμα» του σχεδιασμού στον δυτικό κόσμο, ο νέος στόχος είναι η επίτευξη ανθεκτικότητας και προσαρμοστικότητας (resilience) των πόλεων και περιφερειών απέναντι σε κάθε είδους shock, όχι μόνο από φυσικές και τεχνολογικές καταστροφές αλλά και από απρόβλεπτες (;) οικονομικές κρίσεις ενδογενούς και εξωγενούς χαρακτήρα, που ξεσπούν ξαφνικά (όχι όμως και χωρίς αιτία) όταν οι θεσμοί των δημοκρατικών κοινωνιών καταρρέουν.
Πώς όμως θα πετύχουμε να σχεδιάσουμε τη λειτουργία τέτοιου είδους ανθεκτικών πόλεων και περιφερειών; Εδώ ακριβώς μπαίνει το ζήτημα της λεγόμενης χωρικής διακυβέρνησης και της «εδαφικής δημοκρατίας», στην οποία βασίζεται η ανάπτυξη με χωρική δικαιοσύνη και χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς. Πριν από 2.500 χρόνια ο Αριστοτέλης μιλούσε ήδη για υγιείς, ασφαλείς και ισόνομες πόλεις (πολιτείες). Οι σύγχρονοι διανοητές (κοινωνιολόγοι, πολιτικοί επιστήμονες κ.ά.) μιλούν από καιρό τώρα για τη λεγόμενη «πολυεπίπεδη δημοκρατία», έναν όρο που βρίσκεται κοντά στη φιλοσοφία και ορολογία του σύγχρονου σχεδιασμού και προγραμματισμού, ο οποίος διακρίνει «κατώφλια» και σημεία καμπής, δηλαδή κλίμακες ή επίπεδα στην κατανομή των λειτουργιών και των τομεακών δραστηριοτήτων που ολοκληρώνονται σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές. Η ολοκλήρωση αυτή είναι ακριβώς το πρώτο ζητούμενο της χωροταξίας σήμερα μέσα στο πλαίσιο των δημοκρατικών διαδικασιών της σύγχρονης διακυβέρνησης. Διαδικασίες που ενσωματώνουν διοικούντες και διοικούμενους, ειδικούς και χρήστες, παραγωγούς και καταναλωτές σε μια συνεργική και συμμετοχική πορεία για την επίλυση των χωρικών συγκρούσεων και προβλημάτων, με στόχο την καλύτερη διαμόρφωση του κάδρου της ζωής μας, φυσικού και δομημένου.
Η υπόθεση όμως της συμμετοχής αυτής δεν είναι άμοιρη αντιφάσεων. Από τη μια πλευρά υπάρχουν εκείνοι που για διάφορους και ποικίλους λόγους δεν μπορούν ή και δεν ενδιαφέρονται να συμμετέχουν σε διαδικασίες διαβούλευσης για τον σχεδιασμό της πόλης και της περιοχής τους. Εχοντας να σηκώσουν το βάρος μιας καθημερινότητας που διαρκώς χειροτερεύει, η συμμετοχή αυτή μοιάζει πολυτέλεια. Από την άλλη πλευρά, είναι σαφές ότι χωρίς την ενεργό παρουσία τους, που είναι όχι μόνον η αναγκαία αλλά και ικανή συνθήκη, δεν μπορεί να επιλυθούν οι συγκρούσεις και να επιτευχθούν συμφωνίες. Με αυτή την προσέγγιση τα χωροταξικά σχέδια πρέπει να θεωρηθούν τα χωρικά πλαίσια των άτυπων αλλά ουσιαστικών τοπικών συμφώνων ανάπτυξης και ποιότητας ζωής. Και η χωροταξία, η διαδικασία που καταρτίζει και οικοδομεί το εδαφικό «σύνταγμα» κάθε περιοχής και συνολικά της χώρας.
Δεν είναι τυχαίο ότι η σύνοδος των υπουργών Χωροταξίας του Συμβουλίου της Ευρώπης, της οποίας την προεδρία έχει η Ελλάδα την τρέχουσα τριετία 2011-14, υιοθέτησε ως θέμα της την εδαφική δημοκρατία και τη συμμετοχή στον χωροταξικό σχεδιασμό. Το ερώτημα που τίθεται όμως είναι κατά πόσον η συμμετοχή αυτή μπορεί να πραγματωθεί και να βιωθεί από τους Ευρωπαίους πολίτες στις πόλεις και τις περιφέρειές τους, σε έναν διαρκώς και ταχέως μεταβαλλόμενο κόσμο που μαστίζεται από κάθε είδους κρίσεις. Η χωροταξία, με την έννοια που δόθηκε παραπάνω, μπορεί να βοηθήσει καταλυτικά.
* Καθηγητής Χωροταξικού και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
