Tarek OsmanΑνεξάρτητα από το πόσο πολύ αίμα χύνεται στους δρόμους τής Αιγύπτου, η
Μουσουλμανική Αδελφότητα ούτε θα εξαλειφθεί ούτε θα επιλέξει την
εξορία. Αργά ή γρήγορα, οι πυλώνες τού αιγυπτιακού κράτους, υπό την
ηγεσία τού στρατού και της Αδελφότητας, και μαζί με αυτούς μεγάλα
τμήματα του ισλαμικού κινήματος της χώρας, θα φτάσουν σε κάποιο modus
operandi. Θα αποδειχθεί επισφαλές. Θα υπάρξουν περίοδοι αναταραχής, και η
τάξη είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα καταρρέει κατά καιρούς στην διαδρομή
προς τη σταθερότητα. Και στην πορεία, η μόνη πραγματικά υπαρξιακή απειλή
για τη Μουσουλμανική Αδελφότητα θα έρθει από το εσωτερικό της.Η ιστορία ξεκινά στα τέλη της δεκαετίας του 1990, όταν μια νέα γενιά ισλαμιστών ηγετών, οι περισσότεροι από αυτούς με επιχειρήσεις και επιχειρηματικό υπόβαθρο, άρχισαν να αντικαθιστούν σταδιακά την παλιότερη, θεολογικά εκπαιδευμένη ηγετική ομάδα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, η οποία είχε κυριαρχήσει στην οργάνωση τον προηγούμενο μισό αιώνα. Η νέα ηγεσία έφερε σημαντικές αλλαγές στην Αδελφότητα, αν μη τι άλλο με τη ρητορική της. Εξαφανίστηκαν οι θεολογικά πλούσιες εκδόσεις και τα κηρύγματα που τοποθετούσαν την οργάνωση ως την επιλογή των ευσεβών. Αντί αυτών, τα κοινωνικοοικονομικά προγράμματα και η ανάπτυξη έγιναν θέματα της καθημερινότητας. Το επιχείρημα των ηγετών ήταν ότι η Αδελφότητα, η οποία έχει μεγάλη εμπειρία στη δημιουργία και τη διαχείριση μιας ευρύτατης υποδομής υπηρεσιών, ήταν η καλύτερα τοποθετημένη πολιτική δύναμη για να οδηγήσει την οικονομία τής Αιγύπτου και της κοινωνίας έξω από την έρημο.
Η πολιτική στρατηγική τής Αδελφότητας επίσης έγινε μάρτυρας μιας σημαντικής αλλαγής. Η νέα ηγεσία έδωσε έμφαση στην υποταγή της στο αιγυπτιακό κράτος, και όχι στο ισλαμικό ummah (έθνος). Όποτε ήταν δυνατόν, η ρητορική της υπογράμμιζε τη δέσμευσή της στη δημοκρατία - όχι μόνο μέσα από τη συμμετοχή και το σεβασμό των αποτελεσμάτων των εκλογών, αλλά και από το γεγονός ότι υιοθετεί τις κρίσιμες δημοκρατικές αρχές τού σεβασμού των δικαιωμάτων των μειονοτήτων και των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών.
Η τοποθέτηση αυτή της Αδελφότητας απέδωσε καρπούς, όταν εξασφάλισε πάνω από το 40% των εδρών στις αιγυπτιακές βουλευτικές εκλογές τον Δεκέμβριο του 2011 και τον Ιανουάριο του 2012 και έξι μήνες αργότερα, κέρδισε τις πρώτες ελεύθερες προεδρικές εκλογές της Αιγύπτου. Για πρώτη φορά μετά από δεκαετίες, φάνηκε ότι η αποτελεσματικότητα θα συνδέεται με την νομιμότητα στην αιγυπτιακή πολιτική. Αλλά εκείνη η στιγμή ήταν φευγαλέα, και οι οικονομικές προκλήσεις που αποδείχθηκαν πιο δύσκολες από όσο περίμενε η Αδελφότητα. Με την πάροδο του χρόνου, κατέστη απολύτως σαφές ότι η οργάνωση δεν είχε την εμπειρία να διαχειριστεί μια λεπτή πολιτική και οικονομική μεταμόρφωση.
Παρ’ όλα αυτά, η οργή κατά της Αδελφότητας ήταν πιο έντονη και επίμονη από όσο θα δικαιολογούσε η οικονομική κακοδιαχείριση. Εκατομμύρια Αιγύπτιοι, ιδιαίτερα στην διανόηση, τα μέσα ενημέρωσης και τη μεσαία τάξη της χώρας, πιστεύουν ότι η Αδελφότητα εργάζεται συστηματικά για να εξισλαμίσει το κράτος και την κοινωνία. Οι δηλώσεις τού προέδρου Μοχάμεντ Μόρσι επιδείνωσαν αυτούς τους φόβους - η διακήρυξη τον Νοέμβρη του 2012 με την οποία έδωσε στον εαυτό του πλήρη ασυλία από οποιαδήποτε εποπτεία και η εσπευσμένη και κλειστή διαδικασία μέσω της οποίας συντάχθηκε και επικυρώθηκε το σύνταγμα τον Δεκέμβρη του 2012, σίγουρα δεν βοήθησαν - όπως έκανε και η ταυτόχρονη άνοδος του πολιτικού Ισλάμ σε άλλες αραβικές χώρες.
Σε άλλες γωνιές της περιοχής, όπου το Ισλάμ είναι σχεδόν το μοναδικό καθοριστικό χαρακτηριστικό της κοινωνίας, ο εξισλαμισμός μπορεί να μην ήταν τόσο προβληματικός. Τα ισλαμικά κόμματα θα μπορούσαν να έχουν γίνει απλώς μια δύναμη μεταξύ πολλών σε ένα πλουραλιστικό πολιτικό περιβάλλον. Αλλά στην Αίγυπτο, η ιδέα αυτή συγκρούστηκε με την πολύ παλιά, πλούσια και βαθιά ριζωμένη αιγυπτιακή εθνική ταυτότητα: ένα μείγμα αραβισμού, μεσογειακότητας, λεβαντισμού, Χριστιανισμού, φαραωνισμού και ένα μοναδικό είδος ισλαμισμού, που έχει προσαρμοστεί, με την πάροδο των αιώνων, στην ήσυχη και νωχελική ζωή τής αγροτικής κοινωνίας τής χώρας. Για πολλούς Αιγυπτίους, συμπεριλαμβανομένων των επικεφαλής διαφόρων κρατικών θεσμών με επιρροή, η καταπολέμηση της Αδελφότητας έχει γίνει έτσι ένας αγώνας για την υπεράσπιση του αιγυπτιακού χαρακτήρα.
Για άλλους, η μάχη κατά της Αδελφότητας αφορούσε περισσότερο την διατήρηση των προνομίων τους. Και εδώ, τα οικονομικά παίζουν όντως έναν ρόλο. Η Αδελφότητα ερχόμενη στην εξουσία προανήγγειλε μια εμφανή προσπάθεια να μεταρρυθμιστεί η πολιτική οικονομία τής Αιγύπτου. Νέοι οικονομικοί παράγοντες, με διασυνδέσεις σε ισλαμικά κινήματα στην Αίγυπτο και τον Κόλπο, φάνηκε να αυξάνουν γρήγορα τα μερίδια αγοράς που κατείχαν στους τομείς των τραπεζών, των κατασκευών, των ακινήτων, των μεταφορών, του λιανικού εμπορίου και αλλού. Αυτό απείλησε οικονομικά κέντρα εξουσίας που έχουν, εδώ και δεκαετίες (και ειδικά στα τελευταία δέκα χρόνια τής εξουσίας τού προέδρου Μουμπάρακ) διασφαλίσει μια κυρίαρχη και ιδιαίτερα προσοδοφόρα θέση στην αιγυπτιακή οικονομία.
Ένας άλλος παράγοντας που τροφοδότησε τον θυμό κατά της Αδελφότητας ήταν η οργανωτική δομή της. Η αυστηρή και πειθαρχημένη ιεραρχία τής οργάνωσης κατά τον τελευταίο μισό αιώνα, της είχε επιτρέψει να αντέχει διαδοχικές (και μερικές φορές βίαιες) επιθέσεις από διαδοχικά αιγυπτιακά καθεστώτα. Αλλά η ιεραρχία έγινε μειονέκτημα, όταν η οργάνωση ήρθε στην εξουσία. Με απλά λόγια, δεν υπήρχε χώρος και για τον εκτεταμένο και με επιρροή διοικητικό βραχίονα του αιγυπτιακού κράτους και για τον εκτεταμένο και με επιρροή διοικητικό βραχίονα της Αδελφότητας, που συνέχισαν να συμπεριφέρονται αυτόνομα.
Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι γνωστό. Τώρα, ο οργανισμός πρέπει να επιλέξει μια μεταξύ τριών κατευθύνσεων.
Πρώτον, μπορεί να αποφασίσει να εμμείνει στην κυρίαρχη σκέψη των τελευταίων 10 ή 15 ετών - ότι η Μουσουλμανική Αδελφότητα είναι σε καλύτερη θέση να καθορίζει το κοινωνικοοικονομικό μέλλον της Αιγύπτου. Αυτό δεν συνεπάγεται κατ’ ανάγκη συνέχιση ή κλιμάκωση της τρέχουσας αντιπαράθεσης. Η σκόνη θα κατακαθίσει τελικά, και η Αδελφότητα είναι πιθανόν να καταλήξει σε κάποιο είδος modus vivendi με το κράτος. Όμως, αρνούμενη να εξελίξει το σκεπτικό της, η οργάνωση θα χτίζει πάνω στα προβλήματα που τροφοδότησαν την οργή των μαζών εναντίον τής εξουσίας της και που οδήγησαν στην αποπομπή τού Μόρσι. Σε αυτό το σενάριο, ακόμη και αν η ομάδα καταφέρει να ελιχθεί στην τρέχουσα κρίση, θα έχει ως προορισμό το περιθώριο.
Η δεύτερη επιλογή είναι να κάνει ακριβώς το αντίθετο. Η υπάρχουσα ηγεσία της ομάδας, ή μια νέα ομάδα νεαρότερων ηγετών, μπορεί να σταματήσει και να κάνει έναν απολογισμό. Ίσως να συνειδητοποιήσουν ότι η πραγματική απειλή για την ύπαρξή της οργάνωσης δεν έγκειται στην τρέχουσα αντιπαράθεση, αλλά στον τρόπο που το δικό τους στυλ λειτουργίας ανταγωνίστηκε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένων των ευσεβών ανθρώπων που θεωρούνταν ως φυσικοί εκλογείς τής οργάνωσης. Με την πάροδο του χρόνου, η ηγεσία θα μπορούσε να προωθήσει επαναστατικές αλλαγές τόσο στην σκέψη τής οργάνωσης όσο και στην οργανωτική δομή της. Μια επιλογή θα μπορούσε να είναι να αποδυναμώσουν την ανεξάρτητη γραφειοκρατική δομή και να εστιάσουν την ισχύ της οργάνωσης, τις προσπάθειες και την χρηματοδότηση στο Κόμμα της Ελευθερίας και Δικαιοσύνης (ή σε ένα καινούργιο κόμμα). Αυτό θα αναμορφώσει αποτελεσματικά τις πολιτικές δραστηριότητες της οργάνωσης με ένα τρόπο που τα μεγαλύτερα τμήματα της κοινωνίας και τα πιο ισχυρά θεσμικά όργανα του κράτους θα μπορούσαν να δεχθούν.
Σε αυτό το σενάριο, η Μουσουλμανική Αδελφότητα θα πρέπει να εξελιχθεί μέχρι του σημείου που σχεδόν δεν θα αναγνωρίζεται. Το τουρκικό Κόμμα τής Ελευθερίας και Δικαιοσύνης (AKP) πέρασε κάτι παρόμοιο στα τέλη τού 1990 και στις αρχές τής δεκαετίας τού 2000. Δεδομένων του ιστορικού τής Αδελφότητας και της τρέχουσας κρίσης στην Αίγυπτο, ένας τέτοιος μετασχηματισμός ενδέχεται να είναι πιο δύσκολος - αλλά θα έχει μια πολύ ευρύτερη επίδραση από όση το ΑΚΡ πριν από μια δεκαετία.
Ο τρίτος δρόμος είναι ένας συνδυασμός τής πρώτης και της δεύτερης επιλογής. Σε αυτό το σενάριο, η οργάνωση θα υποστεί μια οδυνηρή εσωτερική πάλη ανάμεσα σε εκείνους που θέλουν να αντισταθούν στον κατατρεγμό και να απαντήσουν με βία και σε εκείνους που συνειδητοποιούν ότι είναι καιρός να προχωρήσουν μπροστά. Το αποτέλεσμα, σχεδόν με βεβαιότητα, θα είναι ο κατακερματισμός της Αδελφότητας σε δύο (ή περισσότερες) διαφορετικές ομάδες. Αυτή δεν θα είναι η πρώτη φορά που η οργάνωση διχάστηκε. Μετά το αποφασιστικό πλήγμα που έδωσε στην Αδελφότητα τη δεκαετία του 1950 ο πρόεδρος Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ, με το οποίο ανάγκασε την οργάνωση να κρυφτεί ή να οδηγηθεί στην εξορία, η οργάνωση διασπάστηκε μεταξύ τού επιχειρησιακού βραχίονα που διατήρησε την εστίασή του στην Αίγυπτο και των άλλων ομάδων που ανέπτυξαν σταδιακά μια πολύ διαφορετική σκέψη και έθεσαν ως στόχο να δημιουργήσουν ένα αποτύπωμα στο εξωτερικό. Αυτή τη φορά, μια τέτοια διάσπαση θα μπορούσε να επιτρέψει σε τμήματα τής Αδελφότητας να εξελίξουν το σκεπτικό της και την επιχειρησιακή δομή της, κάτι που θα τους βοηθήσει να ξαναχτίσουν σταδιακά τις εκλογικές τους βάσεις, ιδίως στην κολοσσιαίου μεγέθους μικρομεσαία τάξη της Αιγύπτου. Άλλα τμήματα, αυτά που αρνήθηκαν να μετακινηθούν από τις θέσεις τους ή που επέλεξαν τη βία, τελικά θα μείνουν στα κρύα του λουτρού. Όλα αυτά, με τη σειρά τους, θα μπορούσαν να επαναπροσδιορίσουν το αραβικό πολιτικό Ισλάμ.
Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι το σύνολο των κύκλων της Αδελφότητας - και οι αναδυόμενες δυνάμεις μεταξύ των νεαρών μελών της - θα παραμείνουν ενωμένοι πίσω από μια ενιαία στρατηγική. Οι υπαρξιακές απειλές αποδυναμώνουν τις παραδοσιακές δομές διοίκησης και ανακινούν την δημιουργικότητα. Είναι πιθανό ότι οι διάφορες φατρίες μέσα στη Μουσουλμανική Αδελφότητα θα αποφασίσουν να υιοθετήσουν διαφορετικές πορείες δράσης. Το πραγματικό ερώτημα είναι με ποια στρατηγική θα ευθυγραμμιστεί η πλειοψηφία των νεότερων μελών της. Στους επόμενους μήνες θα δούμε βία και αμφιταλάντευση, αλλά η τρίτη επιλογή είναι η πιο πιθανή μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα.
Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
