Ενεργειακό Ελντοράντο πάνω σε ηφαίστειο;

Του Γιώργου Καπόπουλου
Kapopoulos@pegasus.gr
Η ανακάλυψη ενεργειακών αποθεμάτων φυσικού αερίου και πετρελαίου- στον θαλάσσιο βυθό διεθνών χωρικών υδάτων μπορεί να λειτουργήσει γεωπολιτικά προς δύο αντίθετες κατευθύνσεις:

• Να είναι καταλύτης για εκτόνωση διμερών τοπικών αλλά και περιφερειακών ανταγωνισμών και να οδηγήσει σε πολυμερείς περιφερειακές διευθετήσεις στο όνομα της κοινής οικονομικής ευημερίας, που θα προσδοκούν όλα τα εμπλεκόμενα μέρη από την εξόρυξη και προώθηση στη διεθνή αγορά των ενεργειακών αποθεμάτων.
  
• Να προστεθεί και να πολλαπλασιάσει υφιστάμενες συγκρούσεις και ανταγωνισμούς, να καταστεί παράγων περιχαράκωσης απομόνωσης και αδιαλλαξίας αλλά και διασφάλισης διεθνών πολιτικών συμμαχιών και ερεισμάτων.

Καθοριστικοί παράγοντες στα παραπάνω είναι δίχως αμφιβολία η έκταση του ενεργειακού πλούτου και το εικαζόμενο κόστος εξόρυξης σε σχέση με τις προβολές για την τιμή του φυσικού αερίου και πετρελαίου στα επόμενα χρόνια. Σε κάθε περίπτωση σε ό,τι αφορά την Ανατολική Μεσόγειο είναι υπό εξέλιξη και θα κρατήσουν αρκετά χρόνια μέχρι να αποσαφηνισθεί αν τα όντως σημαντικά εντοπισμένα και εικαζόμενα υποθαλάσσια αποθέματα φυσικού αερίου έχουν τον όγκο και το κόστος εξόρυξης που επιβάλλει την προσέγγισή τους κατά προτεραιότητα με κριτήρια ενεργειακής επάρκειας και ασφάλειας κυρίως της Ευρώπης.

Σε μια εποχή συρρίκνωσης της χρηματοδοτικής ικανότητας του διεθνούς τραπεζικού συστήματος, πολύ δύσκολα μπορούν να δρομολογηθούν και να υλοποιηθούν στην Ανατολική Μεσόγειο εγκαταστάσεις εξόρυξης και δίκτυα μεταφοράς ενέργειας με γεωπολιτικά κριτήρια: Ο πετρελαιαγωγός Μπακού (Αζερμπαϊτζάν) - Τσεϊχάν (Τουρκία) που κόστισε πανάκριβα και λειτουργεί μέχρι και σήμερα στο 25% της μεταφορικής του ικανότητας λόγω έλλειψης των ποσοτήτων που θα δικαιολογούσαν την ύπαρξή του και θα θεμελίωναν προσδοκίες για απόσβεση της επένδυσης είναι ένα κακό προηγούμενο που δεν το ξεχνούν τράπεζες και πετρελαϊκές εταιρείες.

 Η Ανατολική Μεσόγειος εντοπίσθηκε ως πεδίο σημαντικών ενεργειακών αποθεμάτων λίγο πριν οι αποσταθεροποιητικοί κραδασμοί της Αραβικής Άνοιξης προστεθούν δίπλα στην εκκρεμότητα της Αραβοϊσραηλινής Σύγκρουσης, την αβεβαιότητα της εξέλιξης των σχέσεων του Ιράν με τη Δύση και κυρίως τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και τη θέση και το στίγμα της Τουρκίας σε ένα περιφερειακό τοπίο που θυμίζει κινούμενη άμμο.

Ολα τα παραπάνω σε μια στιγμή που η παρουσία των ΗΠΑ σε μια περιοχή στην οποία μέχρι πριν από λίγα χρόνια φιλοδοξούσε να επιβάλει Pax Americana χαρακτηρίζεται από στρατηγική αμηχανία αμφισημία, αλλά και προφανή πολιτική φθίνουσα παρεμβατική βούληση, με την Ε.Ε. βυθισμένη στην εσωστρέφεια της κρίσης στην Ευρωζώνη να μην έχει στρατηγική ούτε για τη σταθεροποίηση της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής, ούτε για την αξιοποίηση του ενεργειακού πλούτου της Ανατολικής Μεσογείου.

Η αντίφαση είναι ακραία: Από την μια μεριά, σε οικονομικό και ενεργειακό επίπεδο υπάρχει μια δυναμική που θα έπρεπε να ωθεί προς τη διαβούλευση, τη συναίνεση, την οριοθέτηση των θαλασσιών ζωνών, την εξάλειψη δηλαδή όλων των πολιτικών εμποδίων για την αξιοποίηση του υποθαλάσσιου πλούτου. Από την άλλη, σε ό,τι αφορά την Ευρύτερη Μέση Ανατολή και ειδικότερα τον Αραβικό Κόσμο με επίκεντρο σήμερα τη Λιβύη δεν θα ήταν υπερβολή να μιλήσουμε για Γεωπολιτική του Χάους, ένα κενό που οι εκτός περιοχής Μεγάλες Δυνάμεις δεν έχουν τη βούληση κα τη δυνατότητα να επιβάλουν τη δική τους τάξη πραγμάτων, ενώ οι τοπικές δυνάμεις δεν έχουν ακόμη βρει την εσωτερική τους σταθερότητα και δεν έχουν διαμορφώσει τις τοπικές περιφερειακές ισορροπίες.

Τουρκία - Ε.Ε.
Πώς θα εξελιχθεί η αδιέξοδη διαπραγμάτευση Ε.Ε. ? Τουρκίας; Μπορεί να καταλήξει σε Ειδική Σχέση θεσμικά αποτυπωμένη, που να δίνει στην Αγκυρα ρόλο ισότιμου εταίρου στην ασφάλεια και στην ενέργεια; Γιατί η Γαλλία ξεπάγωσε κεφάλαια στην ενταξιακή διαπραγμάτευση, πώς ισορροπεί η ευρωπαϊκή κάλυψη στις ενεργειακές φιλοδοξίες της Αθήνας που έδωσε ο Ολάντ με τη μετάβαση της Μέρκελ στην Άγκυρα; Ολα δείχνουν ότι το μόνο πεδίο ουσιαστικής αναβάθμισης της συνεργασίας Ε.Ε.-Τουρκίας δεν είναι άλλη από μια Ειδική Σχέση. Το ερώτημα είναι ο ορίζοντας αυτής της δυναμικής θα είναι μεσοπρόθεσμος ή μακροπρόθεσμος, αν δηλαδή μια Ευρωμεσογειακή Στρατηγική θα διαμορφωθεί ερήμην ή με τη συμμετοχή της Τουρκίας.

Τουρκικά διλήμματα
Τρία προβλήματα για την Αγκυρα ως κόμβος μεταφοράς Ενέργειας
Οι ενεργειακές φιλοδοξίες της Τουρκίας, πέραν από την επάρκεια της εσωτερικής αγοράς συμπυκνώνονται στη διασφάλιση του ρόλου της χώρας ως κόμβου μεταφοράς ενέργειας, κυρίως φυσικού αερίου. Το μεγάλο πρόβλημα της Αγκυρας είναι ότι οι παραπάνω στοχεύσεις προσκρούουν σε μια σειρά από πολιτικά εμπόδια που ωθούν τον ανατολικό μας γείτονα να βλέπει ανταγωνιστικά και με καχυποψία την ενεργειακή συνεργασία Ισραήλ-Κύπρου -Ελλάδας.

Πρώτο σημαντικό πρόβλημα της Τουρκίας είναι ότι σε ό,τι αφορά τον ρόλο της ως πεδίου διέλευσης των ενεργειακών εξαγωγών των χωρών της Κασπίας Θάλασσας, η Μόσχα ήταν, είναι και θα είναι ο μόνιμος ανταγωνιστής-αντίπαλος, καθώς στο Κρεμλίνο βλέπουν την ασφαλή διοχέτευση των ενεργειακών εξαγωγών των πρώην Σοβιετικών Δημοκρατιών ως κατ' εξοχήν εργαλείο άσκησης ηγεμονικής επιρροής στον Καύκασο και την Κεντρική Ασία.

Δεύτερο σοβαρό πρόβλημα της Τουρκίας είναι η αδυναμία μεταφοράς πετρελαίου και φυσικού αερίου από το Ιράν πρώτον, λόγω των κυρώσεων της Διεθνούς Κοινότητας και δεύτερον, λόγω των μοιραίων παρενεργειών που θα έχει στη διμερή ενεργειακή συνεργασία η γεωπολιτική σύγκρουση Αγκυρας - Τεχεράνης στη Συρία.

Τρίτο σοβαρό πρόβλημα, όπως αναφέραμε και παραπάνω, ο τερματισμός της διοχέτευσης του πετρελαίου του Βορείου Ιράκ μέσω Τουρκίας, όταν ανοίξει η διέλευση μέσω Συρίας με όλες τις αναμενόμενες παρενέργειες στο Κουρδικό εντός και εκτός συνόρων.

Χωρίς το μεγαλείο του ελέγχου της διοχέτευσης του πετρελαίου του Βορείου Ιράκ η επιρροή της Αγκύρας στην κυβέρνηση Μπαρζανί θα συρρικνωθεί, σε μια στιγμή που η εν διαμορφώσει προσέγγιση Ερντογάν-Οτσαλάν μπορεί να δημιουργήσει στην Αγκυρα επιπλέον προβλήματα με την κυβέρνηση του Αρμπιλ. Επί πλέον η μέσω Συρίας πιθανή διοχέτευση του πετρελαίου του Βορείου Ιράκ θα διέρχεται από την Κουρδική Βορειοανατολική Συρία, ένα βήμα εξάπλωσης της επιρροής του Μπαρζανί εκτός συνόρων.

Μόνο με τα παραπάνω μπορεί να γίνει κατανοητή η νευρικότητα της Αγκύρας ως προς την εκμετάλλευση του υποθαλάσσιου ενεργειακού πλούτου της Ανατολικής Μεσογείου από την Ελλάδα, την Κύπρο και το Ισραήλ. Αν δεν υπήρχαν τα ανοικτά πολιτικά μέτωπα με την Αθήνα, τη Λευκωσία και το Τελ Αβίβ, η Τουρκία θα μπορούσε να διεκδικήσει λόγω γεωγραφικής εγγύτητας μείζονα ρόλο στη μεταφορά του φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου.

Σήμερα η εξίσωση μοιάζει πολυπαραμετρική, καθώς ουδείς γνωρίζει τι θα προκύψει τελικά από τις εξελίξεις στη Συρία αλλά και την Αίγυπτο, αν οι παρενέργειές τους θα επηρεάσουν θετικά ή αρνητικά τις σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ, ούτε πώς θα σταθεροποιηθεί η σχέση ΗΠΑ-Αγκύρας, αλλά και πώς θα εξελιχθεί η ευρωτουρκική ενταξιακή διαπραγμάτευση.
Με άλλα λόγια, χρειάζονται πολλά βήματα κα προϋποθέσεις για να πάψει η Άγκυρα να προσεγγίζει
την πρόκληση της εκμετάλλευσης και μεταφοράς του ενεργειακού πλούτου της Ανατολικής Μεσογείου με κριτήρια γεωπολιτικής ανασφάλειας.
 
Αμερικανική αμηχανία
Αν για το Ισραήλ η Τουρκία των Ερντογάν-Νταβούτογλου με τον ρόλο που διεκδικεί στον Κροατομουσουλμανικό Κόσμο είναι μια επικίνδυνη παρενόχληση, η προσέγγιση των ΗΠΑ διαφοροποιείται, καθώς υπάρχουν στην Ουάσιγκτον ακόμη προσδοκίες για τον ρόλο και την επιρροή που θα μπορούσε να ασκήσει η Άγκυρα στην Αίγυπτο και στη Συρία προς την κατεύθυνση διαμόρφωσης ενός ήπιου μοντέλου σουνιτικού Πολιτικού Ισλάμ. Η διαφοροποίηση αυτή εκφράζεται και στα δίκτυα μεταφοράς ενέργειας, με την Ουάσιγκτον να μην επιθυμεί παράκαμψη της Τουρκίας.

Τα αμερικανικά γεωπολιτικά διλήμματα και αβεβαιότητες είναι ευρύτερα και επηρεάζουν τόσο τη διμερή σχέση ΗΠΑ-Ισραήλ όσο και την αμερικανική στάση στα δίκτυα μεταφοράς ενέργειας. Αν, για παράδειγμα, υπάρξει αυταρχική συντηρητική υποτροπή στην κυβερνώσσα Μουσουλμανική Αδελφότητα στην Αίγυπτο και αν στη Συρία το επόμενο καθεστώς είναι μια Συντηρητική Σουνιτική κυβέρνηση υπό την επιρροή του Ριάντ, τότε στην αμερικανική οπτική αναβαθμίζεται ο ρόλος της Τουρκίας και αρχίζει και προβάλλει ως εξισορροπητική η διατήρηση της παρουσίας και επιρροής της Τεχεράνης τόσο στη Συρία και στον Λίβανο, αλλά κυρίως απέναντι στην Σαουδική Αραβία και τα Εμιράτα.

Αγνωστη παράμετρος στον αμερικανικό γεωπολιτικό και ενεργειακό σχεδιασμό στην Ευρύτερη Μέση Ανατολή είναι η εξέλιξη της διαπραγμάτευσης με το Ιράν τόσο δημόσια με τη φόρμουλα 5 συν 1 (τα πέντε Μόνιμα Μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας συν η Γερμανία) όσο και παρασκηνιακά σε διμερείς διαπραγματεύσεις.

Η δυσκολία έγκειται στον φόβο της σκληροπυρηνικής πτέρυγας της θρησκευτικής ηγεσίας στην Τεχεράνη ότι μια συνολική εξομάλυνση των σχέσεων ΗΠΑ-Ιράν θα δημιουργούσε εσωτερικά τις προϋποθέσεις για διεκδίκηση εκδημοκρατισμού. Αντίθετα, η απειλή ξένης επέμβασης παράγει εθνική συσπείρωση γύρω από την ηγεσία. Με δύο λόγια, είναι ξεκάθαρο ότι απέχουμε έτη φωτός από την εποχή που στο όνομα γεωπολιτικών σκοπιμοτήτων η Ουάσιγκτον προωθούσε αποφασιστικά και με εξωοικονομικά κριτήρια δίκτυα μεταφοράς ενέργειας με στόχο την παράκαμψη της ρωσικής επικράτειας.
 
Αγωγοί μεταφοράς πολιτικών στοχεύσεων
Ο,τι συνέβαινε με τους σιδηροδρόμους στα τέλη του 19ου αιώνα, συμβαίνει σήμερα με τα δίκτυα μεταφοράς ενέργειας: Η διαμάχη για τη μελλοντική μεταφορά του Φυσικού Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου στις διεθνείς αγορές είναι ένα από τα μέτωπα όπου μέσω της διαδρομής των δικτύων υπηρετούνται γεωπολιτικές κυρίως στοχεύσεις:

• Υποθαλάσσιος αγωγός από την περιοχή της Λεβαντίνης νότια της Κύπρου μέχρι την Ελλάδα και την Ιταλία ή προώθηση με αφετηρία σταθμό υγροποίησης Φυσικού Αερίου (LNG) στην Κύπρο προφανώς υπηρετεί τη θεώρηση Ισραήλ-Κύπρος-Ελλάδα μόνα σταθερά σημεία αναφοράς για τη Δύση και την Ευρώπη σε μια ασταθή περιοχή. Μέσα από αυτή την προσέγγιση, το Ισραήλ για πρώτη φορά αναζητά στρατηγική σύγκλιση με την Ε.Ε.
  
• Προώθηση μέσω Τουρκίας που φιλοδοξεί, ούτως ή άλλως μέσω Nabucco ή ΤΑΡ να είναι στρατηγικός κόμβος διοχέτευσης ενέργειας προς την Ευρώπη, εγγράφεται στην προσδοκία φιλικής για τα συμφέροντα της Δύσης (ΗΠΑ και Ε.Ε. ) τελικής εξισορρόπησης της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής.

Είναι φανερό ότι στο σημείο αυτό, διαπιστώνεται απόκλιση των προσεγγίσεων ΗΠΑ-Ισραήλ, με την Ουάσιγκτον πιο θετική για τον ρόλο και επιρροή της Τουρκίας του Ερντογάν στον Αραβομουσουλμανικό κόσμο, με το Τελ Αβίβ να έχει καταγράψει την πολιτική της Αγκυρας ως σοβαρή παρενόχληση.

Την ίδια στιγμή, οι εξελίξεις στη Συρία μπορεί να οδηγήσουν σε μια άλλη εξίσου αν όχι περισσότερο σημαντική ανατροπή στις διαδρομές των δικτύων μεταφοράς ενέργειας: Ανατροπή του Ασαντ στη Δαμασκό, τερματισμός της εκεί επιρροής της Τεχεράνης, ταυτόχρονα με την εγκατάσταση νέας κυβέρνησης υπό την επιρροή της Σαουδικής Αραβίας, του Κατάρ και των άλλων Εμιράτων, δίνει τη δυνατότητα, μέσω της επισκευής υπάρχοντος δικτύου και μελλοντικής ενίσχυσής του, της διοχέτευσης πετρελαίου από την Αραβική Χερσόνησο, και το Ιράκ (κυρίως την Αυτόνομη Κουρδική Περιοχή στο Βορρά) με παράκαμψη των στενών του Ορμούζ που βρίσκονται στο έλεος του Ιράν αλλά και της Τουρκίας, η οποία έχει καταστήσει την προώθηση του πετρελαίου του βορείου Ιράκ μοχλό επιρροής και ελέγχου επί της κυβέρνησης Μπαρζανί στο Αρμπιλ.

Σε αντίθεση με τον ενεργειακό πλούτο της Μέσης Ανατολής που προσεγγίζεται κατά κύριο λόγο με πολιτικά κριτήρια ως εργαλείο των τοπικών ηγεμονικών φιλοδοξιών της μιας ή της άλλης δύναμης μιας δυναμικής εξελίξεων που εκφεύγει του ελέγχου τόσο των ΗΠΑ όσο πολύ περισσότερο της Ε.Ε., τα υποθαλάσσια ενεργειακά κοιτάσματα στη Μεσόγειο και κυρίως στην Ανατολική θα μπορούσαν να αποτελέσουν σήμερα την αιχμή του δόρατος μιας Ευρωπαϊκής Μεσογειακής Στρατηγικής σε όλες τις πτυχές: Από μια πολυμερή προσπάθεια διαβούλευσης μιας συναινετικής οριοθέτησης όλων των θαλασσίων ζωνών στην περιοχή πριν το θέμα αποβεί μια νέα ανεξέλεγκτη εστία έντασης, μέχρι τη μεγιστοποίηση της κατοχύρωσης ενός μελλοντικού εφοδιασμού της ευρωπαϊκής αγοράς με φυσικό αέριο, που θα εξισορροπούσε τη σημερινή σχεδόν μονομερή εξάρτηση από την Ρωσία.

Αν η Ε.Ε. στο πλαίσιο μιας Μεσογειακής Στρατηγικής δώσει ευρωπαϊκή διάσταση στην κατοχύρωση των ενεργειακών συμφερόντων Ελλάδας και Κύπρου αλλά και του Ισραήλ και συγχρόνως προβεί σε αντισταθμιστικές κινήσεις προς την Αγκυρα, θα έχει συντελεσθεί ήπια και αθόρυβα η επιστροφή της Ευρώπης σε μια περιοχή που διακυβεύονται ζωτικά της συμφέροντα.