Η
Μέση Ανατολή βρίσκεται σήμερα στην πιο ασταθή φάση της. Αν κατά το
ιστορικό στερεότυπο, τα Βαλκάνια θεωρούνται ως «η πυριτιδαποθήκη της
Ευρώπης», η Μέση Ανατολή είναι η κινούμενη άμμος για τη
σταθερότητα. Η απόκτηση και η διατήρηση του ελέγχου στην περιοχή είναι η
οφθαλμαπάτη μες στην έρημο, όπως τεκμηριώνει η ιστορία και οι δυναμικές
της. Τα φαινόμενα αίτια έγκεινται μεν στην εγγενή δομική
αστάθεια σε ό,τι θεώρησαν οι Δυτικοί γεωπολιτικοί επιστήμονες ως σύστημα
της «Μέσης Ανατολής», τα υποκείμενα όμως αίτια αφορούν στην ισχυρή
θρησκευτική φόρτιση της πολιτικής, στην απουσία πολιτικής κουλτούρας και
δημοκρατίας, μα κυρίως στον δυτικό παρεμβατισμό και τη σύστοιχη
τεχνητότητα των κρατών--χάραξη των συνόρων από τους αποικιοκράτες χωρίς
να ανταποκρίνονται σε ευδιάκριτες ταυτότητες. Το δε σχίσμα στο
Ισλάμ (Σουνίτες εναντίον Σιιτών) αλλά και ο αλυτρωτισμός Κούρδων και
Παλαιστινίων αποτελούν εστίες μόνιμης σύγκρουσης και αστάθειας.
Το πώς πλοηγεί η Αμερική την εξωτερική της πολιτική, διεξερχόμενη με ή χωρίς μεγάλες τρικυμίες μεταξύ των άκρων του παρεμβατισμού και του απομονωτισμού, είναι ίσως ο πιο καθοριστικός παράγοντας για τον ευρύτερο αντίκτυπο των αναδυόμενων κρίσεων στη Μέση Ανατολή.
Προβίβασε σε εργαλεία εξωτερικής πολιτικής τη διπλωματία, τη διαπραγμάτευση, τις οικονομικές κυρώσεις και την απομόνωση, και διείδε ως βαρύτερα τα διακυβεύματα στην κυβερνο-ασφάλεια, στην ενεργειακή αυτονομία, και στον εμπορικό ανταγωνισμό. Διακήρυξε ότι, όπου χρήζει η άσκηση ισχύος αυτή θα γίνεται μέσα από συμμαχίες με εταίρους που έχουν ζωτικά συμφέροντα και πόρους για να διεξάγουν στρατιωτικές επιχειρήσεις. Η προσήλωση στη διπλωματία έφερε επίσης τελεσφόρα ανοίγματα σε τοτέμ του κομμουνισμού, όπως την Κούβα και το Βιετνάμ, ενώ παρήγαγε σημαντικές εμπορικές συμφωνίες στην Ασία, όπως η Υπερ-Ειρηνική Συνεργασία (TPP).
Η αμερικανική κοινή γνώμη, αρχικά αρνητική σε στρατιωτικές παρεμβάσεις στη Μέση Ανατολή, μεταστράφηκε από τη βία του Ισλαμικού Κράτους (ΙΚ), τα τρομοκρατικά χτυπήματα σε ευρωπαϊκό έδαφος, τις προσφυγικές ροές και την πιο «μάτσο» συμπεριφορά Πούτιν. Χωρίς να μπορούμε να αποκλείσουμε συμβάν που θα ενεργοποιούσε φρενίτιδα ανασφάλειας στην Αμερική, η εξωτερική της πολιτική στη Μέση Ανατολή θεωρείται σημαντικός μεν υποδεέστερος δε παράγων στις επερχόμενες προεδρικές εκλογές.Το διακύβευμα είναι πάντοτε η οικονομία και η ανεργία.
Η πρώτη ανακάμπτει, η δεύτερη μειώθηκε σημαντικά ενώ η ενεργειακή απεξάρτηση από τον Περσικό Κόλπο μετά από τις ανακαλύψεις και την εκμετάλλευση κοιτασμάτων σχιστόλιθου σε αμερικανικό υπέδαφος αναδιαμόρφωσε τις προτεραιότητες στη Μέση Ανατολή. Οι κυβερνήσεις Ομπάμα επικεντρώθηκαν στην αντιρρόπηση της ανάδυσης μιας πιο διεκδικητικής Κίνας συνάπτοντας εμπορικές συμφωνίες μαζί της, επιβλέποντας όμως παράλληλα τον στρατιωτικό της εκσυγχρονισμό.
Ο στόχος της απεμπλοκής από τη Μέση Ανατολή φαντάζει ωστόσο ανεπίτευκτος, καθώς τα προβλήματα πληθαίνουν και τα ρήγματα χαίνουν. Στο εξόδιο γι' αυτήν 2016, η κυβέρνηση Ομπάμα θα εστιάσει τους μηχανισμούς της στα εξής ζητήματα:
Ιράν: Η Προτεραιότητα
Αίγυπτος και Τυνησία: Η Σχετικότητα
Το πώς πλοηγεί η Αμερική την εξωτερική της πολιτική, διεξερχόμενη με ή χωρίς μεγάλες τρικυμίες μεταξύ των άκρων του παρεμβατισμού και του απομονωτισμού, είναι ίσως ο πιο καθοριστικός παράγοντας για τον ευρύτερο αντίκτυπο των αναδυόμενων κρίσεων στη Μέση Ανατολή.
2016: Τέλος Εποχής ΟμπάμαΟι προεδρικές εκλογές τον Νοέμβριο του 2016 θα φέρουν την παράδοση της σκυτάλης από τις κυβερνήσεις Ομπάμα και την αλλαγή στο προεδρικό στιλ άσκησης της εξωτερικής πολιτικής στη Μέση Ανατολή, που έχει ήδη ανάψει τα αίματα στις προκριματικές εκλογές Ρεπουμπλικανών και Δημοκρατικών.
«Μόνο και μόνο επειδή έχουμε το καλύτερο σφυρί [στρατός] δεν σημαίνει ότι κάθε πρόβλημα είναι και ένα καρφί» έχει πει ο 44ος Αμερικανός πρόεδρος, ο οποίος είχε θέσει ως πρώτη αρχή στην εξωτερική πολιτική το "Don't do stupid sh*t" , σε αντίθεση με το δόγμα του Μπους του νεότερου, το οποίο διείπαν η αποφυγή του κατευνασμού απέναντι σε κυβερνήτες που εκτρέπονται και η αλλαγή καθεστώτος ακόμα και με προληπτικό πόλεμο.Για να κατανοήσει κανείς τα βουλήματα αυτά του Ομπάμα πρέπει να γνωρίζει το έργο ενός επιφανούς Αμερικανού θεολόγου, που διακονούσε όμως σημαντικά πολιτικά διανοήματα για την εξωτερική πολιτική· του Reinhold Niebuhr. Ο Ομπάμα αναγνώρισε την επιρροή του Niebuhr στη σκέψη του και τη μετέφερε στις προτεραιότητές του, όταν προέτασσε την φρόνηση και τον αυτοπεριορισμό στην άσκηση της ισχύος και την αντίσταση στην υπερέκταση που συνοδεύει αποφάσεις βασισμένες στον φόβο.
Προβίβασε σε εργαλεία εξωτερικής πολιτικής τη διπλωματία, τη διαπραγμάτευση, τις οικονομικές κυρώσεις και την απομόνωση, και διείδε ως βαρύτερα τα διακυβεύματα στην κυβερνο-ασφάλεια, στην ενεργειακή αυτονομία, και στον εμπορικό ανταγωνισμό. Διακήρυξε ότι, όπου χρήζει η άσκηση ισχύος αυτή θα γίνεται μέσα από συμμαχίες με εταίρους που έχουν ζωτικά συμφέροντα και πόρους για να διεξάγουν στρατιωτικές επιχειρήσεις. Η προσήλωση στη διπλωματία έφερε επίσης τελεσφόρα ανοίγματα σε τοτέμ του κομμουνισμού, όπως την Κούβα και το Βιετνάμ, ενώ παρήγαγε σημαντικές εμπορικές συμφωνίες στην Ασία, όπως η Υπερ-Ειρηνική Συνεργασία (TPP).
Η αμερικανική κοινή γνώμη, αρχικά αρνητική σε στρατιωτικές παρεμβάσεις στη Μέση Ανατολή, μεταστράφηκε από τη βία του Ισλαμικού Κράτους (ΙΚ), τα τρομοκρατικά χτυπήματα σε ευρωπαϊκό έδαφος, τις προσφυγικές ροές και την πιο «μάτσο» συμπεριφορά Πούτιν. Χωρίς να μπορούμε να αποκλείσουμε συμβάν που θα ενεργοποιούσε φρενίτιδα ανασφάλειας στην Αμερική, η εξωτερική της πολιτική στη Μέση Ανατολή θεωρείται σημαντικός μεν υποδεέστερος δε παράγων στις επερχόμενες προεδρικές εκλογές.Το διακύβευμα είναι πάντοτε η οικονομία και η ανεργία.
Η πρώτη ανακάμπτει, η δεύτερη μειώθηκε σημαντικά ενώ η ενεργειακή απεξάρτηση από τον Περσικό Κόλπο μετά από τις ανακαλύψεις και την εκμετάλλευση κοιτασμάτων σχιστόλιθου σε αμερικανικό υπέδαφος αναδιαμόρφωσε τις προτεραιότητες στη Μέση Ανατολή. Οι κυβερνήσεις Ομπάμα επικεντρώθηκαν στην αντιρρόπηση της ανάδυσης μιας πιο διεκδικητικής Κίνας συνάπτοντας εμπορικές συμφωνίες μαζί της, επιβλέποντας όμως παράλληλα τον στρατιωτικό της εκσυγχρονισμό.
Ο στόχος της απεμπλοκής από τη Μέση Ανατολή φαντάζει ωστόσο ανεπίτευκτος, καθώς τα προβλήματα πληθαίνουν και τα ρήγματα χαίνουν. Στο εξόδιο γι' αυτήν 2016, η κυβέρνηση Ομπάμα θα εστιάσει τους μηχανισμούς της στα εξής ζητήματα:
Ιράν: Η Προτεραιότητα
- Αντί για προληπτικό χτύπημα στις πυρηνικές υποδομές του Ιράν ο Ομπάμα επέμεινε στις οικονομικές κυρώσεις αλλά και στην αταλάντευτη δέσμευση στη διπλωματία και τη διαπραγμάτευση που σε συναρμογή με την συνεργατικότητα του νέου προέδρου Ροχάνι έφεραν την συμφωνία για τον περιορισμό του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος. Η συμφωνία αυτή όμως περιπλέκει τις ισορροπίες στην περιοχή με τον έτερο ισχυρό πόλο, τη Σαουδική Αραβία, αλλά και το Ισραήλ, διακηρυγμένο στόχο των επιθετικών πυρηνικών βλέψεων του Ιράν. Μένει να δούμε τη δέσμευση του Ιράν στους όρους της συμφωνίας και τον βαθμό εμπλοκής του στην στήριξη του Άσαντ και στα εσωτερικά του Ιράκ.
- Στα του Συριακού, η τελευταία διπλωματική πρεμούρα (Σ. Αραβία, Ο.Η.Ε. ψήφισμα 2254, Γενεύη Ιανουάριος 2016) τροχιοδεικνύει πως η διπλωματία θα έρθει και πάλι ως τελευταίο μέσο καταφυγής για να μαζέψει τα μπάζα και να ξεκολλήσει ανθρώπινα απομεινάρια από τα χαλάσματα, αφού θα έχουν εξαντληθεί όλες οι άλλες επιλογές των πολεμοχαρών ένθεν κακείθεν. Αυτήν την επιμήθεια καλούνται οι παίκτες με συμφέροντα στην περιοχή να μετουσιώσουν σε μία πολιτική συμφωνία όπου θα αισθάνονται όλοι αδικημένοι ώστε να είναι αυτή βιώσιμη. Αναμένεται λοιπόν αναδιάταξη στους ρόλους και ένταση του «πολέμου μέσω πληρεξουσίων» (proxy war) που θα φέρει νέα αλλαγή του χάρτη της Συρίας. Στο Ιράκ, το στοίχημα θα είναι και πάλι η ενίσχυση του αξιόμαχου των Ιρακινών Δυνάμεων Ασφαλείας για την απώθηση του ΙΚ, αλλά πρώτιστα, η βαθύτερη ενσωμάτωση του σουνιτικού στοιχείου. Η συμμαχία σε Ιράκ και Συρία με τους Κούρδους, οι οποίοι αναδείχθηκαν σε βαρόμετρο στο Συριακό, χρήζει λεπτών χειρισμών λόγω Τουρκίας, αλλά τα θεμέλια συνεργασίας παραμένουν ισχυρά.
- Στη Λιβύη, δεν υπήρχε σχέδιο για την μετά Καντάφι εποχή και εδώ διεπράχθησαν σφάλματα παρόμοια με την εισβολή στο Ιράκ. Στην αναρχία της Λιβύης ήρθε να προστεθεί και αυτή της Υεμένης, όπου μαίνεται εμφύλια σύρραξη μεταξύ των ανταρτών Χούθι και της εκτοπισμένης κυβέρνησης Χάντι που στηρίζεται στρατιωτικά από τη Σ. Αραβία με τη συναίνεση της Αμερικής. Ο Ομπάμα θεωρούσε επιτυχημένο παράδειγμα αντιτρομοκρατίας την Υεμένη, αφού τόσο οι αρχές της όσο και οι χώρες του Κόλπου και η Σ. Αραβία συνεργάστηκαν για την εξουδετέρωση με μη επανδρωμένα αεροσκάφη τρομοκρατικών στόχων.
Αίγυπτος και Τυνησία: Η Σχετικότητα
- Η Αίγυπτος και η Τυνησία λόγω των ισχυρότερων θεσμών τους δεν αποτέλεσαν μεγάλο βραχνά και η βαρύτητα του Αιγυπτιακού στρατού στους αμερικανικούς σχεδιασμούς άμβλυνε τη δυσαρέσκεια μετά από τη βίαιη εκτόπιση μιας δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης. Ο κίνδυνος πολιτικής αστάθειας όμως κάθε άλλο παρά έχει εκλείψει.
- Η τουρκική κυβέρνηση έχει απασφαλίσει ταυτόχρονα πολλές χειροβομβίδες, ανοίγοντας πολλά μέτωπα μέσα και έξω. Αν δεν ισορροπήσει μέσα στο πρώτο εξάμηνο του 2016 τη στοχοθεσία της, που γέμει αντιφατικότητας, κινδυνεύει να γίνει φορέας και υποδοχέας αυτο-εκπληρούμενων προφητειών. Η κοντόθωρη θεώρηση των νέων τετελεσμένων που επέφερε ένα δυναμικό κουρδικό στοιχείο εντός και γύρω από τα σύνορά της, και το άνοιγμα καισαρικών διαφορών για το συριακό ζήτημα με τη Ρωσία είναι στοιχήματα «make or break». Θα στηρίξουν τον νατοϊκό τους σύμμαχο γιατί προσφέρει αεροδρόμια και ελέγχει τις ροές προσφύγων και τρομοκρατών από και προς τη Συρία, αλλά τα συμφέροντά τους δεν εφάπτονται πλήρως.
- Καμία πρόοδος. Δεν υπήρχε χημεία με την κυβέρνηση Νετανιάχου. Οι εντάσεις μεταξύ Παλαιστινίων και Ισραηλινών κλιμακώνονται και η συμφωνία με το Ιράν δυσαρέστησε το Ισραήλ και αύξησε τις απαιτήσεις του, τις οποίες θα πρέπει να ικανοποιήσει η επόμενη κυβέρνηση.
- Οι Ταλιμπάν δείχνουν να ανακάμπτουν και να εκμεταλλεύονται τις παθογένειες της αφγανικής κυβέρνησης, καθηλώνοντας τα προς αποχώρηση αμερικανικά στρατεύματα.
Πιθανότερο είναι ο/η επόμενος/η πρόεδρος να μην επιμείνει στην «στρατηγική υπομονή» και την εγκράτεια του Ομπάμα--«στρατηγική παράλυση» και ομφαλοσκοπία κατά τους κήνσορες-- στη χρήση στρατιωτικής ισχύος σε περιπτώσεις που δεν απειλούν άμεσα αμερικανικά ζωτικά συμφέροντα. Ο Ομπάμα επιχείρησε μέσω της στρατιωτικής απεμπλοκής να εξαφανίσει τα χνάρια από τις αμερικανικές μπότες στο Ιράκ και αλλού, που άφησαν βαθιά οι κυβερνήσεις Μπους, και να επανακτήσει μέρος από το χαμένο κύρος της Αμερικής. Αυτό ενόχλησε κύκλους εξουσίας και σκέψης. Η επόμενη ηγεσία ίσως να μην έχει τόσες αναστολές ως προς τον παρεμβατισμό της στη Μέση Ανατολή.
