Στη Διάρκεια του Β' Παγκόσμιου
Πολέμου οι ηγέτες της αντιχιτλερικής συμμαχίας (ΗΠΑ-Μ.Βρετανία-ΕΣΣΔ)
πραγματοποίησαν τρεις Διασκέψεις. Η πρώτη έγινε στην Τεχεράνη (28/11 έως
1/12 1943), η δεύτερη στην Κριμαία (4 έως 11/2 1945) και η τρίτη στο
Πότσνταμ (17/7 έως 2/8 1945).Η Διάσκεψη, όμως, που συζητήθηκε περισσότερο μετά τον πόλεμο, άντεξε
στον χρόνο και καταγράφηκε στις συνειδήσεις των ανθρώπων ήταν η δεύτερη
κατά σειρά. Κανείς βεβαίως δεν κάνει λόγο για «Διάσκεψη της Κριμαίας».
Ολοι μιλούν για Διάσκεψη ή για Συμφωνία της Γιάλτας, καθώς οι εργασίες
της πραγματοποιήθηκαν στο μέγαρο Λιβάντια που βρισκόταν κοντά στην πόλη
Γιάλτα της Κριμαίας.Συνήθως με τον όρο «Συμφωνία της Γιάλτας» οι περισσότεροι άνθρωποι
εννοούν ότι στη συγκεκριμένη Διάσκεψη οι τρεις μεγαλύτεροι ηγέτες του
κόσμου εκείνης της εποχής, ο Τσόρτσιλ, ο Ρούσβελτ και ο Στάλιν,
συμφώνησαν να μοιράσουν τον κόσμο. Είναι αλήθεια ότι η Διάσκεψη της
Γιάλτας, σε ό,τι αφορά τον μεταπολεμικό κόσμο, αναγνώρισε τα στρατιωτικά
δεδομένα που δημιουργούσε ο πόλεμος.
Αυτό ασφαλώς είχε επιπτώσεις στη διαμόρφωση των μεταπολεμικών καθεστώτων γιατί εκεί που στρατιωτικά κυριαρχούσαν οι Δυτικοί το έδαφος ήταν ευνοϊκό για την παλινόρθωση των αστικών καθεστώτων, ενώ εκεί που κυριαρχούσε ο Κόκκινος Στρατός ευνοούνταν επαναστατικές εξελίξεις. Αυτό, όμως, δεν ήταν μοίρασμα του κόσμου. Ηταν μια πραγματικότητα που από κανέναν δεν μπορούσε να αμφισβητηθεί χωρίς αυτό να σημαίνει έναν νέο παγκόσμιο πόλεμο ανάμεσα, αυτή τη φορά, στα μέλη της αντιχιτλερικής συμμαχίας.
Τι συμφωνήθηκε
Η Διάσκεψη είχε ως κύριο αντικείμενό της τη μορφή του μεταπολεμικού κόσμου και τη δημιουργία εκείνων των προϋποθέσεων που θα εξασφάλιζαν μια στέρεη και διαρκή παγκόσμια ειρήνη καθώς ο πόλεμος όδευε προς το τέλος του [1]. Ασχολήθηκε με τη στρατιωτική προετοιμασία για το ολοκληρωτικό χτύπημα στον φασισμό, με το ζήτημα της μεταπολεμικής Γερμανίας, με το Γιουγκοσλαβικό, με τις επανορθώσεις, με το ζήτημα της συγκρότησης και λειτουργίας του ΟΗΕ και με την είσοδο της ΕΣΣΔ στον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας που διακαώς επιθυμούσαν οι Αμερικανοί.
Οι αποφάσεις στις οποίες κατέληξε η Διάσκεψη υπήρξαν από κάθε άποψη σημαντικές. Εγκρίθηκε η διακήρυξη για την απελευθερωμένη Ευρώπη -ένα κείμενο σπουδαίας σημασίας, αν εφαρμοζόταν- που μεταξύ άλλων προέβλεπε ότι οι τρεις μεγάλες δυνάμεις θα βοηθούσαν από κοινού τις απελευθερωμένες χώρες να ανορθωθούν και να σχηματίσουν προσωρινές κυβερνήσεις στις οποίες θα αντιπροσωπεύονταν πλατιά όλα τα δημοκρατικά στοιχεία του πληθυσμού κ.λπ. Σχετικά με το θέμα του ΟΗΕ, έγινε αποδεκτή η φόρμουλα Ρούζβελτ για τις ψηφοφορίες στο Συμβούλιο Ασφαλείας και ορίστηκε η ιδρυτική διάσκεψη του Οργανισμού να γίνει στον Αγιο Φραγκίσκο στις 25/4/1945.
Σε ό,τι αφορά το γερμανικό μεταπολεμικό ζήτημα, απορρίφθηκε, ύστερα από αντίδραση της ΕΣΣΔ, η πρόταση Τσόρτσιλ και Ρούζβελτ για διαμελισμό της Γερμανίας. Διατρανώθηκε η θέληση και των τριών δυνάμεων για εκμηδένιση του γερμανικού μιλιταρισμού και του ναζισμού και για τη δημιουργία προϋποθέσεων ώστε η ειρήνη να μην απειληθεί ξανά από τη Γερμανία. Επίσης, υιοθετήθηκε η θέση πως ο πόλεμος δεν στόχευε στην εκμηδένιση του γερμανικού λαού. Τέλος, αποφασίστηκαν οι ζώνες κατοχής του γερμανικού κράτους και κλήθηκε και η Γαλλία να καταλάβει μία απ’ αυτές.
Για το γιουγκοσλαβικό ζήτημα η Διάσκεψη αποφάσισε τη δημιουργία μιας προσωρινής Βουλής με τη διεύρυνση του Αντιφασιστικού Συμβουλίου (βέτσε) Εθνικής Απελευθέρωσης της Γιουγκοσλαβίας του Τίτο από αντιφασίστες της τελευταίας προπολεμικής γιουγκοσλαβικής Βουλής.
Αναφορικά με το πολωνικό ζήτημα, αναγνωρίστηκε η Εθνική Δημοκρατική Κυβέρνηση που είχε συγκροτηθεί στο εσωτερικό της Πολωνίας, με την προϋπόθεση ότι αυτή θα διευρυνόταν με δημοκράτες του εσωτερικού και του εξωτερικού. Επίσης, για το θέμα των μεταπολεμικών πολωνικών συνόρων, αποφασίστηκε προς Ανατολάς να είναι η γραμμή Κόρζον με ορισμένες μικροδιορθώσεις, ενώ προς Δυσμάς και προς Βορράν απλώς υπήρξε η δέσμευση ότι αυτά θα επεκταθούν.
Τέλος, για την είσοδο της Σοβιετικής Ενωσης στον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας, συμφωνήθηκε ότι αυτό θα γινόταν 2 με 3 μήνες μετά τη λήξη του πολέμου στην Ευρώπη. Επίσης, συμφωνήθηκαν οι πολιτικοί όροι για μια τέτοια εξέλιξη: επιτεύχθηκε η επίσημη αναγνώριση της Σ.Δ. Μογγολίας, η επιστροφή των νησιών Κουρίλες στην ΕΣΣΔ, η συμμετοχή της ΕΣΣΔ στην εκμετάλλευση της σιδηροδρομικής γραμμής της βόρειας Κίνας, στη σιδηροδρομική γραμμή της Νότιας Μαντζουρίας κοκ.
Το ελληνικό ζήτημα
Ελληνικό ζήτημα δεν συζητήθηκε επισήμως στη Γιάλτα -δεν υπήρχε καν στην ατζέντα των θεμάτων της- κι ούτε ελήφθη κάποια απόφαση που να αφορά τη χώρα μας, αν και έχει γίνει ευρέως πιστευτό ότι εκεί συμφωνήθηκαν οι σφαίρες επιρροής των μεγάλων δυνάμεων στα Βαλκάνια με το περίφημο χαρτάκι του Τσόρτσιλ για τα ποσοστά. Πρόκειται για μύθο. Το «χαρτάκι του Τσόρτσιλ» αφορά τη συνάντηση που είχε ο Βρετανός ηγέτης με τον Στάλιν, στη Μόσχα, τον Οκτώβριο του 1944, και είναι συζητήσιμο αν τότε συμφωνήθηκαν όσα έχουν διαδοθεί και εξάπτουν τη λαϊκή φαντασία.
Στο περιθώριο, όμως, των εργασιών της Διάσκεψης της Γιάλτας έγιναν κάποιες αναφορές στο ελληνικό ζήτημα, κυρίως από την πλευρά των Σοβιετικών. Στα αμερικανικά ντοκουμέντα γύρω από τη Διάσκεψη, αναφέρεται ότι ο Στάλιν, στις 8/2/1945, είχε έναν διάλογο με τον Τσόρτσιλ σχετικά με τις εξελίξεις στην Ελλάδα. Για την αξιοπιστία, όμως, αυτού του διαλόγου που κατέγραψαν οι Αμερικανοί κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος, δεδομένου ότι τα ντοκουμέντα τους παρουσιάζουν αντιφάσεις ως προς το τι πραγματικά ελέχθη.
Οι δύο Αμερικανοί πρακτικογράφοι, ο Μπόλεν και ο Μάθιους, δίνουν διαφορετική την εικόνα εκείνου του διαλόγου που προφανώς έγινε [2]. Ενα δεύτερο, ατράνταχτο, στοιχείο που επιβεβαιώνει ότι το ελληνικό ζήτημα θίχτηκε στο περιθώριο της Διάσκεψης της Γιάλτας βρίσκεται στην αλληλογραφία του Στάλιν με τον Τσόρτσιλ. Συγκεκριμένα, στις 9/2/1945 -μία μέρα μετά τον διάλογο των δύο ηγετών- ο Τσόρτσιλ έστειλε στον Σοβιετικό ηγέτη υπόμνημα με το οποίο τον πληροφορούσε για την κατάσταση στην Ελλάδα [3].
Την επομένη της Διάσκεψης της Γιάλτας υπογράφηκε στην Αθήνα η περιβόητη «Συμφωνία της Βάρκιζας». Ενας δεύτερος λαϊκός μύθος θέλει να συνδέει αυτά τα δύο γεγονότα με τον ισχυρισμό ότι τάχα η Βάρκιζα είναι απόρροια της Γιάλτας. Τέτοιο ζήτημα δεν υφίσταται. Κανείς στην Αθήνα από το ΕΑΜ και το ΚΚΕ δεν γνώριζε ότι παράλληλα με τη Διάσκεψη στη Βάρκιζα γινόταν και η Διάσκεψη στη Γιάλτα.
Οι συναντήσεις των τριών ηγετών της αντιχιτλερικής συμμαχίας, λόγω του πολέμου, γίνονταν πάντοτε με απόλυτη μυστικότητα -ελάχιστοι τις γνώριζαν- και οι αποφάσεις τους κοινοποιούνταν πολύ αργότερα. Ο ιστορικός χρόνος, ιδιαίτερα όταν είναι πολύ πυκνός σε γεγονότα, παίζει, συχνά, περίεργα παιχνίδια και δημιουργεί συνειρμούς που εξάπτουν τη φαντασία των ανθρώπων και όσων θέλουν να την ενισχύσουν εκ των υστέρων για δικούς τους λόγους. Η ιστορική αλήθεια, όμως, είναι κατά κανόνα, πολύ πιο πεζή.
Αυτό ασφαλώς είχε επιπτώσεις στη διαμόρφωση των μεταπολεμικών καθεστώτων γιατί εκεί που στρατιωτικά κυριαρχούσαν οι Δυτικοί το έδαφος ήταν ευνοϊκό για την παλινόρθωση των αστικών καθεστώτων, ενώ εκεί που κυριαρχούσε ο Κόκκινος Στρατός ευνοούνταν επαναστατικές εξελίξεις. Αυτό, όμως, δεν ήταν μοίρασμα του κόσμου. Ηταν μια πραγματικότητα που από κανέναν δεν μπορούσε να αμφισβητηθεί χωρίς αυτό να σημαίνει έναν νέο παγκόσμιο πόλεμο ανάμεσα, αυτή τη φορά, στα μέλη της αντιχιτλερικής συμμαχίας.
Τι συμφωνήθηκε
Η Διάσκεψη είχε ως κύριο αντικείμενό της τη μορφή του μεταπολεμικού κόσμου και τη δημιουργία εκείνων των προϋποθέσεων που θα εξασφάλιζαν μια στέρεη και διαρκή παγκόσμια ειρήνη καθώς ο πόλεμος όδευε προς το τέλος του [1]. Ασχολήθηκε με τη στρατιωτική προετοιμασία για το ολοκληρωτικό χτύπημα στον φασισμό, με το ζήτημα της μεταπολεμικής Γερμανίας, με το Γιουγκοσλαβικό, με τις επανορθώσεις, με το ζήτημα της συγκρότησης και λειτουργίας του ΟΗΕ και με την είσοδο της ΕΣΣΔ στον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας που διακαώς επιθυμούσαν οι Αμερικανοί.
Οι αποφάσεις στις οποίες κατέληξε η Διάσκεψη υπήρξαν από κάθε άποψη σημαντικές. Εγκρίθηκε η διακήρυξη για την απελευθερωμένη Ευρώπη -ένα κείμενο σπουδαίας σημασίας, αν εφαρμοζόταν- που μεταξύ άλλων προέβλεπε ότι οι τρεις μεγάλες δυνάμεις θα βοηθούσαν από κοινού τις απελευθερωμένες χώρες να ανορθωθούν και να σχηματίσουν προσωρινές κυβερνήσεις στις οποίες θα αντιπροσωπεύονταν πλατιά όλα τα δημοκρατικά στοιχεία του πληθυσμού κ.λπ. Σχετικά με το θέμα του ΟΗΕ, έγινε αποδεκτή η φόρμουλα Ρούζβελτ για τις ψηφοφορίες στο Συμβούλιο Ασφαλείας και ορίστηκε η ιδρυτική διάσκεψη του Οργανισμού να γίνει στον Αγιο Φραγκίσκο στις 25/4/1945.
Σε ό,τι αφορά το γερμανικό μεταπολεμικό ζήτημα, απορρίφθηκε, ύστερα από αντίδραση της ΕΣΣΔ, η πρόταση Τσόρτσιλ και Ρούζβελτ για διαμελισμό της Γερμανίας. Διατρανώθηκε η θέληση και των τριών δυνάμεων για εκμηδένιση του γερμανικού μιλιταρισμού και του ναζισμού και για τη δημιουργία προϋποθέσεων ώστε η ειρήνη να μην απειληθεί ξανά από τη Γερμανία. Επίσης, υιοθετήθηκε η θέση πως ο πόλεμος δεν στόχευε στην εκμηδένιση του γερμανικού λαού. Τέλος, αποφασίστηκαν οι ζώνες κατοχής του γερμανικού κράτους και κλήθηκε και η Γαλλία να καταλάβει μία απ’ αυτές.
Για το γιουγκοσλαβικό ζήτημα η Διάσκεψη αποφάσισε τη δημιουργία μιας προσωρινής Βουλής με τη διεύρυνση του Αντιφασιστικού Συμβουλίου (βέτσε) Εθνικής Απελευθέρωσης της Γιουγκοσλαβίας του Τίτο από αντιφασίστες της τελευταίας προπολεμικής γιουγκοσλαβικής Βουλής.
Αναφορικά με το πολωνικό ζήτημα, αναγνωρίστηκε η Εθνική Δημοκρατική Κυβέρνηση που είχε συγκροτηθεί στο εσωτερικό της Πολωνίας, με την προϋπόθεση ότι αυτή θα διευρυνόταν με δημοκράτες του εσωτερικού και του εξωτερικού. Επίσης, για το θέμα των μεταπολεμικών πολωνικών συνόρων, αποφασίστηκε προς Ανατολάς να είναι η γραμμή Κόρζον με ορισμένες μικροδιορθώσεις, ενώ προς Δυσμάς και προς Βορράν απλώς υπήρξε η δέσμευση ότι αυτά θα επεκταθούν.
Τέλος, για την είσοδο της Σοβιετικής Ενωσης στον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας, συμφωνήθηκε ότι αυτό θα γινόταν 2 με 3 μήνες μετά τη λήξη του πολέμου στην Ευρώπη. Επίσης, συμφωνήθηκαν οι πολιτικοί όροι για μια τέτοια εξέλιξη: επιτεύχθηκε η επίσημη αναγνώριση της Σ.Δ. Μογγολίας, η επιστροφή των νησιών Κουρίλες στην ΕΣΣΔ, η συμμετοχή της ΕΣΣΔ στην εκμετάλλευση της σιδηροδρομικής γραμμής της βόρειας Κίνας, στη σιδηροδρομική γραμμή της Νότιας Μαντζουρίας κοκ.
Το ελληνικό ζήτημα
Ελληνικό ζήτημα δεν συζητήθηκε επισήμως στη Γιάλτα -δεν υπήρχε καν στην ατζέντα των θεμάτων της- κι ούτε ελήφθη κάποια απόφαση που να αφορά τη χώρα μας, αν και έχει γίνει ευρέως πιστευτό ότι εκεί συμφωνήθηκαν οι σφαίρες επιρροής των μεγάλων δυνάμεων στα Βαλκάνια με το περίφημο χαρτάκι του Τσόρτσιλ για τα ποσοστά. Πρόκειται για μύθο. Το «χαρτάκι του Τσόρτσιλ» αφορά τη συνάντηση που είχε ο Βρετανός ηγέτης με τον Στάλιν, στη Μόσχα, τον Οκτώβριο του 1944, και είναι συζητήσιμο αν τότε συμφωνήθηκαν όσα έχουν διαδοθεί και εξάπτουν τη λαϊκή φαντασία.
Στο περιθώριο, όμως, των εργασιών της Διάσκεψης της Γιάλτας έγιναν κάποιες αναφορές στο ελληνικό ζήτημα, κυρίως από την πλευρά των Σοβιετικών. Στα αμερικανικά ντοκουμέντα γύρω από τη Διάσκεψη, αναφέρεται ότι ο Στάλιν, στις 8/2/1945, είχε έναν διάλογο με τον Τσόρτσιλ σχετικά με τις εξελίξεις στην Ελλάδα. Για την αξιοπιστία, όμως, αυτού του διαλόγου που κατέγραψαν οι Αμερικανοί κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος, δεδομένου ότι τα ντοκουμέντα τους παρουσιάζουν αντιφάσεις ως προς το τι πραγματικά ελέχθη.
Οι δύο Αμερικανοί πρακτικογράφοι, ο Μπόλεν και ο Μάθιους, δίνουν διαφορετική την εικόνα εκείνου του διαλόγου που προφανώς έγινε [2]. Ενα δεύτερο, ατράνταχτο, στοιχείο που επιβεβαιώνει ότι το ελληνικό ζήτημα θίχτηκε στο περιθώριο της Διάσκεψης της Γιάλτας βρίσκεται στην αλληλογραφία του Στάλιν με τον Τσόρτσιλ. Συγκεκριμένα, στις 9/2/1945 -μία μέρα μετά τον διάλογο των δύο ηγετών- ο Τσόρτσιλ έστειλε στον Σοβιετικό ηγέτη υπόμνημα με το οποίο τον πληροφορούσε για την κατάσταση στην Ελλάδα [3].
Την επομένη της Διάσκεψης της Γιάλτας υπογράφηκε στην Αθήνα η περιβόητη «Συμφωνία της Βάρκιζας». Ενας δεύτερος λαϊκός μύθος θέλει να συνδέει αυτά τα δύο γεγονότα με τον ισχυρισμό ότι τάχα η Βάρκιζα είναι απόρροια της Γιάλτας. Τέτοιο ζήτημα δεν υφίσταται. Κανείς στην Αθήνα από το ΕΑΜ και το ΚΚΕ δεν γνώριζε ότι παράλληλα με τη Διάσκεψη στη Βάρκιζα γινόταν και η Διάσκεψη στη Γιάλτα.
Οι συναντήσεις των τριών ηγετών της αντιχιτλερικής συμμαχίας, λόγω του πολέμου, γίνονταν πάντοτε με απόλυτη μυστικότητα -ελάχιστοι τις γνώριζαν- και οι αποφάσεις τους κοινοποιούνταν πολύ αργότερα. Ο ιστορικός χρόνος, ιδιαίτερα όταν είναι πολύ πυκνός σε γεγονότα, παίζει, συχνά, περίεργα παιχνίδια και δημιουργεί συνειρμούς που εξάπτουν τη φαντασία των ανθρώπων και όσων θέλουν να την ενισχύσουν εκ των υστέρων για δικούς τους λόγους. Η ιστορική αλήθεια, όμως, είναι κατά κανόνα, πολύ πιο πεζή.
- Αναλυτικά για τις συζητήσεις και τις αποφάσεις στη Γιάλτα βλέπε: «Τεχεράνη- Γιάλτα- Πότσδαμ- Ντοκουμέντα», εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 117- 220
- Α.Ι. Κοραντή: «Τεχεράνη- Γιάλτα- Πότσδαμ», εκδόσεις ΕΣΤΙΑ σελ. 464- 465 και Ι. Ιατρίδη: «Εξέγερση στην Αθήνα», εκδόσεις ΛΙΒΑΝΗ σελ. 208- 209
- Η αλληλογραφία Στάλιν- Τσόρτσιλ- Ρούσβελτ- Τρούμαν- Άτλυ, Εκδόσεις «Μέλισσα», αριθ. εγγράφου 405, σελ. 360
