Η
μεγέθυνση του ΑΕΠ η οποία πραγματοποιήθηκε συνολικά την περίοδο
2002-2012, στην τουρκική οικονομία , οφείλεται όπως έχω ευκρινώς
διατυπώσει σε τρεις βασικούς παράγοντες «Πρώτος και βασικότερος παράγοντας είναι ότι παρά τον ακήρυχτο
πόλεμο ανάμεσα στην κυβέρνηση Ερντογάν και στο κεμαλικό κατεστημένο η
πολιτική σταθερότητα δεν διαταράχθηκε. Οι αντιθέσεις, άλλωστε, δεν
αμφισβήτησαν ουσιαστικά τη σαφή και αποφασιστική εφαρμογή του
οικονομικού υποδείγματος, το οποίο είχε αρχικά υιοθετηθεί από την
περίοδο Οζάλ. Ανεξαρτήτως της αξιολογικής θέσης την οποία ο καθένας
μπορεί να λάβει σε σχέση με το συγκεκριμένο υπόδειγμα, εκείνο το οποίο
χρειάζεται να αναγνωρισθεί στις κυβερνήσεις Ερντογάν είναι ότι το
υπηρέτησαν και το υπηρετούν με αφοσίωση και πίστη. Δεν συνάντησε,
άλλωστε, εμπόδια, αφού η πολιτική παρουσία και της Αριστεράς και των
συνδικάτων ήταν μηδαμινή. Από αυτή την άποψη θα έλεγα ότι θυμίζει έντονα
την Ελλάδα την περίοδο 1955-1972.
Δεύτερος παράγοντας που συνέβαλε αποφασιστικά στην απογείωση της τουρκικής οικονομίας είναι οι ιδιωτικοποιήσεις-αποκρατικοποιήσεις. Οι κυβερνήσεις Ερντογάν δρομολόγησαν μεγάλο αριθμό ιδιωτικοποιήσεων. Την περίοδο 2002-2012 υπολογίζεται ότι απέδωσαν 36,5 δις δολ. Οι βασικές συνέπειες των ιδιωτικοποιήσεων ήταν οι σημαντικότατες εισροές άμεσων ξένων επενδύσεων συνολικού ύψους 126,642 δις δολ την περίοδο 2002-2012, αλλά και Επενδύσεων Χαρτοφυλακίου συνολικού ύψους 115,109 δις δολ την ίδια περίοδο.
Τρίτος παράγοντας είναι η σημαντικότατη πιστωτική επέκταση του τραπεζικού συστήματος που έδωσε πρόσθετη ώθηση στην τουρκική οικονομία. Έχει σημασία να ειπωθεί ότι πρωταγωνιστές αυτής της πιστωτικής επέκτασης είναι οι συνδεδεμένες με το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης , κρατικές τράπεζες και οι τέσσερις ισλαμικές συμμετοχικές τράπεζες, ειδικά την περίοδο 2009-2012
Όπως έχω δείξει, ο συγκεκριμένος τρόπος μεγέθυνσης της τουρκικής οικονομίας είχε ως αρνητικά παρεπόμενα τη μεγέθυνση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών και του εμπορικού ισοζυγίου, την αύξηση του πληθωρισμού, τη μεγάλη διολίσθηση του εγχωρίου νομίσματος έναντι του δολαρίου και των υπολοίπων ισχυρών νομισμάτων. Για την ακρίβεια, η τουρκική λίρα είχε συγκριτικά τη χειρότερη επίδοση μεταξύ των νομισμάτων των αναπτυσσομένων οικονομιών.
Στο σημείο αυτό ορθώνεται ένα πελώριο ερωτηματικό: όλα αυτά θα οδηγήσουν σε μια κάθοδο εγγενούς-δομικού χαρακτήρα, ή απλά η παρατηρούμενη μείωση των ρυθμών μεγέθυνσης οφείλεται σε συγκυριακά προβλήματα, τα οποία σχετίζονται με τον κύκλο της οικονομίας; Η απάντηση είναι δύσκολη, επειδή υπάρχει μεγάλος αριθμός αβέβαιων διαμεσολαβήσεων, οι οποίες αναφέρονται στην οικονομία αλλά κυρίως στην πολιτική.
Οι πολιτικές αβεβαιότητες, άλλωστε, όπως το υπογραμμίζει και ο τίτλος αυτού του βιβλίου, σχετίζονται προφανώς με την παρουσία του Ερντογάν στην ηγεσία του κυβερνώντος κόμματος και της κυβέρνησης. Είναι κοινός τόπος ότι η προσωπικότητά του έχει συμβάλει τα μέγιστα όχι μόνο στην επιτυχή έκβαση της σύγκρουσης με τη στρατογραφειοκρατία, αλλά και στο κλίμα πολιτικής σταθερότητας.
Η επιδιωκόμενη μετάβασή του στην Προεδρία της Δημοκρατία και πολύ περισσότερο η αποχώρησή από τον πολιτικό στίβο για λόγους ανωτέρας βίας αναμένεται να επηρεάσει (στην πρώτη περίπτωση σημαντικά και στη δεύτερη περίπτωση καταλυτικά) τις πολιτικές ισορροπίες και τις πολιτικοοικονομικές εξελίξεις. Παράλληλα, οι πολιτικές αβεβαιότητες σχετίζονται με την εξέλιξη της πρωτοβουλίας για πολιτική λύση του Κουρδικού και επίσης με την εμπλοκή της Τουρκίας στα δρώμενα της Μέσης Ανατολής. Η εμπλοκή αυτή ενδεχομένως να αποδειχθεί ένα από τα μεγαλύτερα στρατηγικά λάθη του Ερντογάν.
Η προσέγγιση του Νταβούτογλου για την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας, η οποία αποτελεί και το θεωρητικό πλαίσιο όλης αυτής της στρατηγικής επιλογής, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη θέση του Κεμάλ ότι η Τουρκία πρέπει, για να συνεχίσει να υπάρχει, να κοιτάζει προς τη Δύση και να μην εμπλέκεται στις έριδες του αραβικού κόσμου.
Η τουρκική οικονομία ακολουθεί το γνωστό οικονομικό υπόδειγμα που επιβάλλει το ΔΝΤ και το οποίο είναι προσαρμοσμένο στις απαιτήσεις της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Όπως είναι γνωστό, το υπόδειγμα αυτό στηρίζεται στις εισροές σημαντικών πόρων από το εξωτερικό (άμεσες ξένες επενδύσεις και επενδύσεις χαρτοφυλακίου). Το συγκεκριμένο σημείο στήριξης αποτελεί ταυτόχρονα και το αδύνατο σημείο, που προκαλεί την εκδήλωση κρίσεων, μέσω των ανισορροπιών που προκαλούν αιφνίδιες μαζικές εκροές».
Σήμερα που οι εξελίξεις στην γειτονική χώρα δικαιώνουν τις αναλύσεις μου θα ήθελα να προσθέσω τα παρακάτω για τις μελλοντικές οικονομικές εξελίξεις στην τουρκική οικονομία κυρίως σε σχέση με τις εισροές ξένων κεφαλαίων και την πιθανή μείωση της ποσοτικής διευκόλυνσης από την FED από το νέο έτος.
Μεγαλύτερες αρνητικές επιπτώσεις από την πιθανή μείωση της πιστωτικής διευκόλυνσης της FED θα έχουν οι χώρες εκείνες οι οποίες επέτρεψαν στην πραγματική συναλλαγματική ισοτιμία του νομίσματός τους να αυξηθεί αρκετά την πρώτη περίοδο της ποσοτικής διευκόλυνσης όταν μεγάλος όγκος κεφαλαίων εισέρευσε στις αναπτυσσόμενες οικονομίες2. Το γεγονός αυτό συνδέεται και με το μέγεθος της χρηματοπιστωτικής αγοράς σε κάθε χώρα, το οποίο μετριέται είτε ως συνολική εξωτερική ιδιωτική χρηματοδότηση της οικονομίας είτε ως % της κεφαλαιοποίησης του χρηματιστηρίου ως προς το ΑΕΠ.
Επίσης οι χώρες που παρουσιάζουν αυξημένα ελλείμματα στο ισοζύγιο πληρωμών πάντα την περίοδο που οι κινήσεις των κεφαλαίων επέτρεπαν την εύκολη χρηματοδότη τους , θα βρεθούν αντιμέτωπες με μεγάλες αρνητικές επιπτώσεις. Ακόμη χώρες στις οποίες οι τιμές των στοιχείων ενεργητικού αυξήθηκαν σημαντικά την ίδια περίοδο . Μεταξύ των αναφερομένων στοιχείων ενεργητικού πρώτα στη σειρά κατατάσσονται τα ακίνητα.
Συγχρόνως οι χώρες με ισορροπημένα βασικά θεμελιώδη μακροοικονομικά μεγέθη (δημοσιονομικά ελλείμματα, δημόσιο χρέος, συναλλαγματικά διαθέσιμα, μεγέθυνση ΑΕΠ) δεν πρόκειται να παρουσιάσουν ευνοϊκότερες εξελίξεις.
Η τουρκική οικονομία διέπεται από όλα εκείνα τα στοιχεία που σύμφωνα με την αναφερόμενη μελέτη , προκαλούν μεγαλύτερες αρνητικές επιπτώσεις σε μια μείωση της ποσοτικής διευκόλυνσης εκ μέρους της FED. Συγκεκριμένα εμφανίζει:
Αυξημένη πραγματική συναλλαγματική ισοτιμία, όπως φαίνεται απ ό τα στοιχεία του Πίνακα 1, την περίοδο κατά την οποία οι εισροές των βραχυπρόθεσμων κεφαλαίων ήταν εύκολη.
Αυξανόμενο έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών σύμφωνα με τα στοιχεία του Πίνακα2.
Πίνακας 2
Μεγάλο μέρος του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών χρηματοδοτείται με βραχυπρόθεσμο ξένο δανεισμό , όπως συνάγεται από τα στοιχεία του Πίνακα 3.
Πίνακας 3
Βραχυπρόθεσμος Δανεισμός
Επίσης η φούσκα των ακινήτων συνεχώς αυξάνει.
Τα πράγματα χειροτερεύουν για την τουρκική οικονομία για όλους τους παραπάνω λόγους. Όμως θεωρώ ότι η πολιτική αστάθεια που πάει να δημιουργηθεί (θα) έχει τη μεγαλύτερη ευθύνη για την διαμορφούμενη κατάσταση. Η Τουρκία βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή. Μάλιστα χωρίς τον Ερντογάν. Ανεξαρτήτως αν παραμείνει ή αποχωρίσει ή εξαναγκαστεί να αποχωρίσει. Το πολιτικό σκηνικό στην Τουρκία δεν θα είναι πλέον το ίδιο.
Δεύτερος παράγοντας που συνέβαλε αποφασιστικά στην απογείωση της τουρκικής οικονομίας είναι οι ιδιωτικοποιήσεις-αποκρατικοποιήσεις. Οι κυβερνήσεις Ερντογάν δρομολόγησαν μεγάλο αριθμό ιδιωτικοποιήσεων. Την περίοδο 2002-2012 υπολογίζεται ότι απέδωσαν 36,5 δις δολ. Οι βασικές συνέπειες των ιδιωτικοποιήσεων ήταν οι σημαντικότατες εισροές άμεσων ξένων επενδύσεων συνολικού ύψους 126,642 δις δολ την περίοδο 2002-2012, αλλά και Επενδύσεων Χαρτοφυλακίου συνολικού ύψους 115,109 δις δολ την ίδια περίοδο.
Τρίτος παράγοντας είναι η σημαντικότατη πιστωτική επέκταση του τραπεζικού συστήματος που έδωσε πρόσθετη ώθηση στην τουρκική οικονομία. Έχει σημασία να ειπωθεί ότι πρωταγωνιστές αυτής της πιστωτικής επέκτασης είναι οι συνδεδεμένες με το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης , κρατικές τράπεζες και οι τέσσερις ισλαμικές συμμετοχικές τράπεζες, ειδικά την περίοδο 2009-2012
Όπως έχω δείξει, ο συγκεκριμένος τρόπος μεγέθυνσης της τουρκικής οικονομίας είχε ως αρνητικά παρεπόμενα τη μεγέθυνση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών και του εμπορικού ισοζυγίου, την αύξηση του πληθωρισμού, τη μεγάλη διολίσθηση του εγχωρίου νομίσματος έναντι του δολαρίου και των υπολοίπων ισχυρών νομισμάτων. Για την ακρίβεια, η τουρκική λίρα είχε συγκριτικά τη χειρότερη επίδοση μεταξύ των νομισμάτων των αναπτυσσομένων οικονομιών.
Στο σημείο αυτό ορθώνεται ένα πελώριο ερωτηματικό: όλα αυτά θα οδηγήσουν σε μια κάθοδο εγγενούς-δομικού χαρακτήρα, ή απλά η παρατηρούμενη μείωση των ρυθμών μεγέθυνσης οφείλεται σε συγκυριακά προβλήματα, τα οποία σχετίζονται με τον κύκλο της οικονομίας; Η απάντηση είναι δύσκολη, επειδή υπάρχει μεγάλος αριθμός αβέβαιων διαμεσολαβήσεων, οι οποίες αναφέρονται στην οικονομία αλλά κυρίως στην πολιτική.
Οι πολιτικές αβεβαιότητες, άλλωστε, όπως το υπογραμμίζει και ο τίτλος αυτού του βιβλίου, σχετίζονται προφανώς με την παρουσία του Ερντογάν στην ηγεσία του κυβερνώντος κόμματος και της κυβέρνησης. Είναι κοινός τόπος ότι η προσωπικότητά του έχει συμβάλει τα μέγιστα όχι μόνο στην επιτυχή έκβαση της σύγκρουσης με τη στρατογραφειοκρατία, αλλά και στο κλίμα πολιτικής σταθερότητας.
Η επιδιωκόμενη μετάβασή του στην Προεδρία της Δημοκρατία και πολύ περισσότερο η αποχώρησή από τον πολιτικό στίβο για λόγους ανωτέρας βίας αναμένεται να επηρεάσει (στην πρώτη περίπτωση σημαντικά και στη δεύτερη περίπτωση καταλυτικά) τις πολιτικές ισορροπίες και τις πολιτικοοικονομικές εξελίξεις. Παράλληλα, οι πολιτικές αβεβαιότητες σχετίζονται με την εξέλιξη της πρωτοβουλίας για πολιτική λύση του Κουρδικού και επίσης με την εμπλοκή της Τουρκίας στα δρώμενα της Μέσης Ανατολής. Η εμπλοκή αυτή ενδεχομένως να αποδειχθεί ένα από τα μεγαλύτερα στρατηγικά λάθη του Ερντογάν.
Η προσέγγιση του Νταβούτογλου για την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας, η οποία αποτελεί και το θεωρητικό πλαίσιο όλης αυτής της στρατηγικής επιλογής, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη θέση του Κεμάλ ότι η Τουρκία πρέπει, για να συνεχίσει να υπάρχει, να κοιτάζει προς τη Δύση και να μην εμπλέκεται στις έριδες του αραβικού κόσμου.
Η τουρκική οικονομία ακολουθεί το γνωστό οικονομικό υπόδειγμα που επιβάλλει το ΔΝΤ και το οποίο είναι προσαρμοσμένο στις απαιτήσεις της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Όπως είναι γνωστό, το υπόδειγμα αυτό στηρίζεται στις εισροές σημαντικών πόρων από το εξωτερικό (άμεσες ξένες επενδύσεις και επενδύσεις χαρτοφυλακίου). Το συγκεκριμένο σημείο στήριξης αποτελεί ταυτόχρονα και το αδύνατο σημείο, που προκαλεί την εκδήλωση κρίσεων, μέσω των ανισορροπιών που προκαλούν αιφνίδιες μαζικές εκροές».
Σήμερα που οι εξελίξεις στην γειτονική χώρα δικαιώνουν τις αναλύσεις μου θα ήθελα να προσθέσω τα παρακάτω για τις μελλοντικές οικονομικές εξελίξεις στην τουρκική οικονομία κυρίως σε σχέση με τις εισροές ξένων κεφαλαίων και την πιθανή μείωση της ποσοτικής διευκόλυνσης από την FED από το νέο έτος.
Μεγαλύτερες αρνητικές επιπτώσεις από την πιθανή μείωση της πιστωτικής διευκόλυνσης της FED θα έχουν οι χώρες εκείνες οι οποίες επέτρεψαν στην πραγματική συναλλαγματική ισοτιμία του νομίσματός τους να αυξηθεί αρκετά την πρώτη περίοδο της ποσοτικής διευκόλυνσης όταν μεγάλος όγκος κεφαλαίων εισέρευσε στις αναπτυσσόμενες οικονομίες2. Το γεγονός αυτό συνδέεται και με το μέγεθος της χρηματοπιστωτικής αγοράς σε κάθε χώρα, το οποίο μετριέται είτε ως συνολική εξωτερική ιδιωτική χρηματοδότηση της οικονομίας είτε ως % της κεφαλαιοποίησης του χρηματιστηρίου ως προς το ΑΕΠ.
Επίσης οι χώρες που παρουσιάζουν αυξημένα ελλείμματα στο ισοζύγιο πληρωμών πάντα την περίοδο που οι κινήσεις των κεφαλαίων επέτρεπαν την εύκολη χρηματοδότη τους , θα βρεθούν αντιμέτωπες με μεγάλες αρνητικές επιπτώσεις. Ακόμη χώρες στις οποίες οι τιμές των στοιχείων ενεργητικού αυξήθηκαν σημαντικά την ίδια περίοδο . Μεταξύ των αναφερομένων στοιχείων ενεργητικού πρώτα στη σειρά κατατάσσονται τα ακίνητα.
Συγχρόνως οι χώρες με ισορροπημένα βασικά θεμελιώδη μακροοικονομικά μεγέθη (δημοσιονομικά ελλείμματα, δημόσιο χρέος, συναλλαγματικά διαθέσιμα, μεγέθυνση ΑΕΠ) δεν πρόκειται να παρουσιάσουν ευνοϊκότερες εξελίξεις.
Η τουρκική οικονομία διέπεται από όλα εκείνα τα στοιχεία που σύμφωνα με την αναφερόμενη μελέτη , προκαλούν μεγαλύτερες αρνητικές επιπτώσεις σε μια μείωση της ποσοτικής διευκόλυνσης εκ μέρους της FED. Συγκεκριμένα εμφανίζει:
Αυξημένη πραγματική συναλλαγματική ισοτιμία, όπως φαίνεται απ ό τα στοιχεία του Πίνακα 1, την περίοδο κατά την οποία οι εισροές των βραχυπρόθεσμων κεφαλαίων ήταν εύκολη.
Αυξανόμενο έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών σύμφωνα με τα στοιχεία του Πίνακα2.
Πίνακας 2
Μεγάλο μέρος του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών χρηματοδοτείται με βραχυπρόθεσμο ξένο δανεισμό , όπως συνάγεται από τα στοιχεία του Πίνακα 3.
Πίνακας 3
Βραχυπρόθεσμος Δανεισμός
Επίσης η φούσκα των ακινήτων συνεχώς αυξάνει.
Τα πράγματα χειροτερεύουν για την τουρκική οικονομία για όλους τους παραπάνω λόγους. Όμως θεωρώ ότι η πολιτική αστάθεια που πάει να δημιουργηθεί (θα) έχει τη μεγαλύτερη ευθύνη για την διαμορφούμενη κατάσταση. Η Τουρκία βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή. Μάλιστα χωρίς τον Ερντογάν. Ανεξαρτήτως αν παραμείνει ή αποχωρίσει ή εξαναγκαστεί να αποχωρίσει. Το πολιτικό σκηνικό στην Τουρκία δεν θα είναι πλέον το ίδιο.
