Η εκμετάλλευση των πετρελαϊκών πηγών του Ιράν και οι διεθνείς γεωπολιτικές σκοπιμότητες στη Μέση Ανατολή
Του Ευαγγελου Βενετη*
Το δειλινό της 19ης Αυγούστου 1953 σιωπή και ηρεμία επικρατούσε στους δρόμους της Τεχεράνης. Το αγγλοαμερικανικό πραξικόπημα «Αίαντας» στο Ιράν είχε ολοκληρωθεί. Οχήματα και τεθωρακισμένα του ιρανικού στρατού περιπολούσαν για την ασφάλεια της πόλης, όπως θα συνέβαινε και στην Αθήνα την 21η Απριλίου 1967. Εκείνο το δειλινό η Τεχεράνη δεν θύμιζε σε τίποτε την πόλη που είχε βιώσει τις ταραχές του πραξικοπήματος των τριών προηγούμενων ημερών, αλλά και την επί ενάμιση χρόνο πολιτικοοικονομική αναστάτωση της χώρας, την οποία ο πρωθυπουργός Μοχαμάντ Μοσαντέκ είχε κυβερνήσει, βασιζόμενος κυρίως στα έσοδα από το εμπόριο και τη γεωργία.
Εκείνο το δειλινό είχε σημάνει τη βίαιη πτώση του Μοσαντέκ από το στρατιωτικό κίνημα που είχε οργανώσει ο στρατηγός Φαζλολάχ Ζαχεντί, έμπιστος του Σάχη Μοχαμάντ Ρεζά Παχλεβί, υπό την ενθάρρυνση, σχεδιασμό και καθοδήγηση της MI6 και της CIA. Στην αγγλική και την αμερικανική πρεσβεία της Τεχεράνης επικρατούσε έκδηλη ικανοποίηση. Ο Κέρμιτ Ρούσβελτ, εγγονός του πρώην προέδρου των ΗΠΑ, και ο Ντόναλντ Γουίλμπερ, Αμερικανός ιρανολόγος, είχαν επιχειρησιακά ενορχηστρώσει το πραξικόπημα σε συνεργασία με τους Αγγλους συναδέλφους τους, όπως τον ιρανολόγο Ελγουελ Σάτον. Για τα συμφέροντα των χωρών τους, δεν μπορούσαν να κάνουν διαφορετικά υπό τον γεωπολιτικό φόβο της Σοβιετικής Ενωσης.
Εκμεταλλευόμενος τη μεταβατική περίοδο της δεκαετίας του 1940 για το Ιράν, την απειρία του νεαρού Σάχη αλλά και τη γεωπολιτική σύγκρουση Μ. Βρετανίας - ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ σε συνδυασμό με την εσωπολιτική αντιπαράθεση μεταξύ συντηρητικών και εκκοσμικευμένων μουσουλμάνων, ο Μοσαντέκ προώθησε την εθνικοποίηση του ιρανικού πετρελαίου. Στηρίχθηκε στον Μεγάλο Αγιατολάχ Κασανί και άφησε τη Δύση να αναρωτιέται εάν τον στήριζε η ΕΣΣΔ. Αρχικά το σιιτικό ιερατείο ενστερνίσθηκε την εθνικοποίηση της ενέργειας, αλλά σταδιακά ο Αγιατολάχ Κασανί άρχισε να μειώνει τη στήριξή του προς τον Μοσαντέκ, βλέποντας τον συνεχή οικονομικό αποκλεισμό από την Αγγλία να επηρεάζει την εσωτερική σταθερότητα της χώρας. Με την αυξανόμενη αποσταθεροποιητική επιρροή της ΕΣΣΔ και των Ιρανών κομμουνιστών Τουντέ στο Ιράν, ο Σάχης άρχισε να παραγκωνίζεται συνταγματικά επικίνδυνα από τον πολύπειρο Μοσαντέκ. Ο Αγιατολάχ Κασανί σε συνεργασία με τον Σάχη απέσυρε τη στήριξή του προς τον πρωθυπουργό. Ηταν θέμα χρόνου η πτώση του εθνικιστή Δημοκράτη πρωθυπουργού, με το σιιτικό ιερατείο να αποτελεί τον αόρατο ρυθμιστή των εσωτερικών εξελίξεων της χώρας.
Επέμβαση μετά την εθνικοποίηση Με τον Μοσαντέκ αποδυναμωμένο στο εσωτερικό και τον Σάχη να συνασπίζεται με τον Αγιατολάχ Κασανί, χρειαζόταν ένα επιχειρησιακό σχέδιο αποπομπής του Μοσαντέκ από τον θώκο. Το σχέδιο αυτό προσέφερε η κυβέρνηση Τσόρτσιλ στο Λονδίνο και Αϊζενχάουερ στην Ουάσιγκτον. Στις 15 Αυγούστου ο συνταγματάρχης Νεματολά Νασιρί επέδωσε στον Μοσαντέκ το βασιλικό διάταγμα για την παύση του. Ο Μοσαντέκ τον συνέλαβε, χαρακτηρίζοντας αντισυνταγματικό το διάταγμα. Ο Σάχης αναχώρησε για τη Ρώμη και ο στρατηγός Ζαχεντί συνεργαζόμενος με τη Μ. Βρετανία και τις ΗΠΑ υλοποίησε το πραξικόπημα συλλαμβάνοντας τον Μοσαντέκ έπειτα από οδομαχίες που κόστισαν τη ζωή σε 300-800 άτομα. Η πόλη συγκλονισμένη παρακολουθούσε τις εξελίξεις, μαζί και η Ελληνική Κοινότητα Τεχεράνης.
Σε λίγες ώρες, ο Σάχης επέστρεφε νικητής στην εμφύλια σύγκρουσή του με τον Μοσαντέκ. Ο τελευταίος θα καταδικαζόταν σε τρίχρονη φυλάκιση και κατόπιν διά βίου κατ’ οίκον περιορισμό στη γενέτειρά του Αχμάντ Αμπάντ, λίγο έξω από την πρωτεύουσα. Η αιτία όλης αυτής της αναστάτωσης; Μα, το πετρέλαιο!
Διαπνεόμενος από τον ιρανικό εθνικισμό, ο Μοσαντέκ είχε επιτύχει την εθνικοποίηση των ιρανικών κοιτασμάτων πετρελαίου και απαιτούσε από τη γηρασμένη πολιτικά Γηραιά Αλβιώνα τη μοιρασιά των κερδών του πετρελαίου από το ιρανικό Δημόσιο. Μέχρι τότε η Τεχεράνη μετά βίας έπαιρνε το 20-25% των κερδών. Ο Σάχης, νέος και άπειρος τότε, πρέσβευε τη σταδιακή αύξηση των κερδών του Ιράν από την Κοινοπραξία. Εν τέλει επικράτησε ο Μοσαντέκ και ένα χρόνο μετά το πραξικόπημα, το Ιράν υπέγραφε νέα 25ετή συμφωνία βάσει της οποίας το ιρανικό Δημόσιο σταδιακά θα αύξανε το κέρδος του έως και 50%.
Το πραξικόπημα του 1953 σηματοδότησε την πρώτη επιτυχημένη απόπειρα των ΗΠΑ να επηρεάζουν δραστικά τα εσωτερικά ζητήματα ξένων κρατών ανά τον κόσμο. Παράλληλα, το 1953 άφησε έντονα τα σημάδια του στην ιρανική πολιτική σκηνή και κοινή γνώμη. Η τόλμη και ο παρορμητισμός του Μοσαντέκ είχαν αποδειχθεί χρήσιμα στο Ιράν οικονομικά. Ο ίδιος ο Σάχης, έμπειρος πλέον και διαπνεόμενος από τον ίδιο εθνικισμό του Μοσαντέκ, σταδιακά θα ενίσχυε την πυγμή του τόσο πολιτικά στο εσωτερικό όσο και οικονομικά στα πετρελαϊκά κέρδη της χώρας, με αποκορύφωμα την Κρίση του 1973. Τίποτε ωστόσο δεν εξαφάνισε τη σκιά του πραξικοπήματος και του αγγλοαμερικανικού παρεμβατισμού που έπεφτε στο πολιτικό σκηνικό του Ιράν ώς το 1979. Κατά πολλούς ο «Αίαντας» του 1953 φύτεψε τον πολιτικό σπόρο της Ισλαμικής Επανάστασης, ικανοποιώντας το εθνικό αίσθημα περί οικονομικής αυτάρκειας και πολιτικής ανεξαρτησίας από τη μετα-αποικιοκρατική Δύση. Εξήντα χρόνια μετά, τα πράγματα λίγο έχουν αλλάξει και η κρίση για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν αποτελεί απόδειξη.
Οι ομοιότητες με τη σημερινή εποχή H ιστορία επαναλαμβάνεται. Σήμερα οι ομοιότητες της σύγκρουσης της Τεχεράνης με τις ΗΠΑ είναι πολλές. Και πάλι αντικείμενο είναι η ενέργεια του Ιράν: τότε ήταν το πετρέλαιο, τώρα είναι η ανάπτυξη πυρηνικής τεχνολογίας για την εκμετάλλευση ουρανίου και άλλων ραδιενεργών υλικών από τα έγκατα της ιρανικής γης. Οπως και με την Αγγλία, το πετρέλαιο είναι και πάλι μέσο πίεσης από τις ΗΠΑ για να αναγκάσει το Ιράν να συμβιβασθεί. Οι πρωταγωνιστές είναι ίδιοι: οι εταιρείες ενέργειας και ο πολιτικός αγγλοσαξονικός κόσμος, ο οποίος δεν θέλει το Ιράν να διαθέτει τεχνολογική και οικονομική αυτάρκεια στο ενεργειακό ζήτημα. Ομοίως, υπάρχουν κυρώσεις που φθάνουν στον ολοκληρωτικό οικονομικό αποκλεισμό της οικονομίας, και δη πετρελαϊκής, του Ιράν και των παρεμφερών κλάδων. Η Ρωσία σήμερα, όπως και τότε, στηρίζει την ιρανική θέση. Οι Ιρανοί επιδεικνύουν τον ίδιο βαθμό αποφασιστικότητας σήμερα διακατεχόμενοι από το ίδιο αίσθημα εθνικισμού, αυτή τη φορά όμως συνδυασμένου με τη μεταφυσική προσέγγιση της σύγκρουσής τους ως προστάτιδος δύναμης του ισλαμικού κόσμου.
Στη σημερινή ιρανική κοινή γνώμη το όνομα και η πρωθυπουργία του Μοσαντέκ έχουν ταυτισθεί με τον κοινοβουλευτισμό, τη φιλελεύθερη δημοκρατία και την εθνικοποίηση του ιρανικού πετρελαίου. Ανεξαρτήτως πολιτικής κατεύθυνσης, ισλαμικής ή εκκοσμικευμένης, κάθε Ιρανός πολιτικός και ψηφοφόρος βλέπει στον Μοσαντέκ μία εθνική ηγετική μορφή που ενσαρκώνει τον ατίθασο και ανατρεπτικό χαρακτήρα της ιρανικής εξωτερικής πολιτικής σε σχέση με τον αγγλοσαξονικό κόσμο και τη Δύση, εμπνέοντας σε πολλά σημεία την εξωτερική πολιτική της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν στο θέμα του πυρηνικού της προγράμματος.
Λοιπόν, οι ΗΠΑ θα επιχειρήσουν ένα ανάλογο πραξικόπημα σήμερα στο Ιράν; Η απάντηση είναι θετική ως προς τις προθέσεις της Ουάσιγκτον για αλλαγή καθεστώτος στο Ιράν, αλλά και αρνητική ως προς το αποτέλεσμα μιας τέτοιας απόπειρας, διότι οι ΗΠΑ και η Βρετανία δεν είναι σε θέση να επηρεάσουν και να παρέμβουν δραστικά στο εσωτερικό πολιτικό σκηνικό του Ιράν. Ενδεικτικό αυτής της κατάστασης είναι οι κλειστές πρεσβείες και των δύο χωρών στο Ιράν. Η ιρανική πολιτική τάξη έχει αντιληφθεί τις αδυναμίες του παρελθόντος και έχει προχωρήσει στη στεγανοποίηση των κενών του συστήματός της προς τις έξωθεν πιέσεις σε επίπεδο πληροφοριών και ασφάλειας. Η μνήμη του «Αίαντα» παραμένει ζωντανή...
* Ο δρ Ευάγγελος Βενέτης είναι υπεύθυνος του Ερευνητικού Προγράμματος για τη Μέση Ανατολή - ΕΛΙΑΜΕΠ.
