Του Bachir El-Khoury*Επισήμως σε κατάσταση πολέμου, η Δημοκρατία του Λιβάνου και το κράτος του Ισραήλ δεν έχουν προχωρήσει σε οριοθέτηση των συνόρων τους από την ίδρυση του εβραϊκού κράτους, το 1948. Την ώρα που οι δύο γειτονικές χώρες δεν έχουν λύσει ακόμη τις εδαφικές διαφορές τους γύρω από την κοιλάδα Σεμπάα, από το 2011 βρίσκονται σε αντιδικία και για τον έλεγχο μιας θαλάσσιας ζώνης που φαίνεται να κρύβει σημαντικά αποθέματα υδρογονανθράκων.
Με εμβαδόν περίπου 870 τετραγωνικά χιλιόμετρα, η ζώνη αντιστοιχεί σε πάνω από 3% του θαλάσσιου χώρου, όπου ο Λίβανος ασκεί τα κυριαρχικά δικαιώματά του σε ζητήματα έρευνας και εκμετάλλευσης πλουτοπαραγωγικών πόρων. Η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ), η οποία προβλέπεται από το Δίκαιο της Θάλασσας, εκτείνεται από τα παράλια και μέχρι τα 200 ναυτικά μίλια (περίπου 370 χιλιόμετρα) στην ανοιχτή θάλασσα. Παρ' ότι είναι δύσκολος ο υπολογισμός των ακριβών ποσοτήτων φυσικού αερίου που βρίσκονται μέσα στη συγκεκριμένη περίμετρο, καθώς, στην παρούσα φάση, είναι αδύνατον να πραγματοποιηθούν υποθαλάσσιες έρευνες, τα κοιτάσματα πρέπει να είναι κάθε άλλο παρά αμελητέα. Η αμφισβητούμενη ζώνη θα μπορούσε να κρύβει μέχρι 340 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου, σύμφωνα με μελέτη της Beicip-Franlab, θυγατρικής του Γαλλικού Ινστιτούτου Πετρελαίου και Νέων Πηγών Ενέργειας (Ifpen).
Η υπόθεση της ύπαρξης ενός υποθαλάσσιου «θησαυρού» ενισχύθηκε μετά την ανακάλυψη, πριν από δύο χρόνια, ενός ισραηλινού κοιτάσματος που ονομάστηκε Καρίς, σε ένα από τα πλησιέστερα στην αμφισβητούμενη ζώνη οικόπεδα έρευνας. Το κοίτασμα αυτό, το πέμπτο μεγαλύτερο που έχει ανακαλύψει το εβραϊκό κράτος μέσα στην τελευταία δεκαετία, φέρεται να αφορά 50 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου, έναντι περίπου 250 και 540 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων για τα κοιτάσματα Ταμάρ και Λεβιάθαν, αντίστοιχα, δηλαδή για τα δύο μεγαλύτερα κοιτάσματα που ανακαλύφθηκαν μέχρι σήμερα στη λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου, σύμφωνα με τα στοιχεία των ιδιωτικών εταιρειών που έχουν αναλάβει τις σχετικές εργασίες, ανάμεσά τους και η αμερικανική Noble Energy.
Το κοίτασμα Καρίς, που, σύμφωνα με τη Βηρυτό, βρίσκεται σε απόσταση 4 χιλιομέτρων από τα χωρικά ύδατα του Λιβάνου, αναζωπυρώνει τους φόβους σφετερισμού των λιβανέζικων αποθεμάτων από το Ισραήλ. Οι αρχές του Λιβάνου φοβούνται, επίσης, την καταφυγή σε οριζόντιες αντλήσεις, μια δοκιμασμένη τεχνική που έγκειται στην εξόρυξη φυσικού αερίου ή πετρελαίου από εφαπτόμενα κοιτάσματα.
Την ανησυχία στον Λίβανο επιτείνει η διαφορά δυναμικής μεταξύ της Χώρας των Κέδρων και του γείτονά της. Το Ισραήλ, με συνολικά αποθέματα φυσικού αερίου που υπολογίζονταν, το 2012, από την ισραηλινή διυπουργική επιτροπή Tzemach, σε 950 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα -έναντι εγχώριας κατανάλωσης 7 δισεκατομμυρίων πέρσι, σύμφωνα με την British Petroleum-, μετατρέπεται σιγά - σιγά σε ενεργειακή δύναμη με πείρα στην εκμετάλλευση υποθαλάσσιων κοιτασμάτων φυσικού αερίου. Ο Λίβανος, αντίθετα, καλύπτει ακόμη το 96% των ενεργειακών αναγκών του μέσω εισαγωγών και διαρκώς αναβάλλει τις απαραίτητες εργασίες έρευνας, κυρίως λόγω των εσωτερικών πολιτικών διαιρέσεων. Ωστόσο, αρκετές μεγάλες ξένες εταιρείες έχουν εκδηλώσει ενδιαφέρον για τα υποθαλάσσια κοιτάσματα του Λιβάνου - μεταξύ τους η ExxonMobil, η Shell και η Total. Η εκμετάλλευση του φυσικού αερίου θα μπορούσε να συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη και την ανακούφιση μιας χώρας που λυγίζει κάτω από το βάρος του δημόσιου χρέους, το οποίο φτάνει το 140% του ΑΕΠ της.
Η απαρχή της αντιδικίας χρονολογείται από τον Ιούλιο του 2011, όταν το Ισραήλ οριοθετεί επίσημα την ΑΟΖ του, με όρια που βρίσκονται βορειότερα από εκείνα που έχει υποβάλει επίσημα ο Λίβανος στον ΟΗΕ το 2010. Το Τελ Αβίβ στηρίζεται στη συμφωνία οριοθέτησης που υπέγραψε με την Κύπρο το 2010 και σε συμφωνία που συνήφθη το 2007 μεταξύ Λευκωσίας και Βηρυτού. Όμως, το Κοινοβούλιο του Λιβάνου δεν επικύρωσε ποτέ τη συγκεκριμένη συμφωνία, κρίνοντάς την επιβλαβή για τα μελλοντικά συμφέροντα της χώρας. Το έγγραφο, που αμφισβητείται και από την Τουρκία, καθώς περιλαμβάνει και το βόρειο τμήμα της Κύπρου (το οποίο βρίσκεται υπό τουρκική κατοχή από το 1974), δεν διευκρινίζει το σημείο συνάντησης των ζωνών Λιβάνου, Κύπρου και Ισραήλ.
Το 2010, η Χώρα των Κέδρων είχε στηρίξει τη δική της οριοθέτηση στη συμφωνία εκεχειρίας του 1949 με το Ισραήλ και στους διεθνείς κανόνες -μεταξύ τους η μέθοδος της ίσης γραμμής-, οι οποίοι είναι αναγνωρισμένοι από τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS). Ο Λίβανος επικύρωσε την UNCLOS 1995.1 Το εβραϊκό κράτος δεν επικύρωσε ποτέ τη σύμβαση, αλλά στηρίζεται στις διάφορες ερμηνείες των κανόνων που η σύμβαση επιτρέπει.
Για την επίλυση τέτοιων διενέξεων, τα διάφορα κράτη διαθέτουν, γενικά, τρεις δυνατότητες: απευθείας διαπραγματεύσεις, κάποια μορφή διεθνούς διαιτησίας ή την προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, το οποίο έχει ήδη αποφανθεί για αρκετές παρόμοιες διαφορές, όπως η αντιδικία μεταξύ Τυνησίας και Λιβύης στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ή στο Δικαστήριο της Θάλασσας του Αμβούργου, το οποίο δημιουργήθηκε με την UNCLOS.
Από τους τρεις τρόπους διευθέτησης, οι οποίοι έχουν ήδη επιτρέψει την επίλυση 100 διενέξεων για τη χάραξη θαλάσσιων συνόρων, κανένας δεν φαίνεται να μπορεί να εφαρμοστεί στην περίπτωση Λιβάνου - Ισραήλ. Ελλείψει συμφωνίας ειρήνης μεταξύ των δύο χωρών, οι απευθείας διαπραγματεύσεις μοιάζουν μακρινό ενδεχόμενο. Διαδικασία διεθνούς διαιτησίας θα σήμαινε την έμμεση αναγνώριση του Ισραήλ από τον Λίβανο. Τέλος, η προσφυγή στο δικαστήριο του Αμβούργου δεν μπορεί να προχωρήσει, λόγω της μη επικύρωσης της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας από το Τελ Αβίβ, το οποίο, μάλιστα, έχει ήδη παραβιάσει αρκετές αποφάσεις ή γνωμοδοτήσεις του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, όπως τη γνωμοδότηση του 2004, που καταδίκαζε την κατασκευή τού τείχους στη Δυτική Όχθη του Ιορδάνη.
Μπροστά στο αδιέξοδο, διάφοροι διπλωματικοί ελιγμοί προσπαθούν να αποσπάσουν μια «φιλική» συμφωνία και να περιορίσουν τον κίνδυνο κλιμάκωσης. Από την εμφάνιση του προβλήματος, οι ΗΠΑ συμμετέχουν σε έμμεσες διαπραγματεύσεις, χωρίς να υπάρχουν, ακόμη, συγκεκριμένα αποτελέσματα. Μία από τις προτάσεις, που εξετάστηκε από τη Βηρυτό το φθινόπωρο του 2012 και απορρίφθηκε από το Ισραήλ έναν χρόνο αργότερα, προέβλεπε την παραχώρηση της μισής και πλέον έκτασης του αμφισβητούμενου τριγώνου στον Λίβανο και, με τον τρόπο αυτό, τον περιορισμό της «αμφισβητούμενης ζώνης» εν όψει μιας μελλοντικής συμφωνίας.
Στο πλαίσιο αυτό, οι παρατηρητές φοβούνται την κλιμάκωση της έντασης. Βραχυπρόθεσμα, ο κίνδυνος ευθείας αναμέτρησης παραμένει μικρός, ιδιαίτερα στη σκιά του πολέμου στη Συρία, ο οποίος έχει ανακατέψει την τράπουλα και έχει αναπροσανατολίσει τα γεωστρατηγικά συμφέροντα στην περιοχή. Βαθιά διχασμένος πολιτικά και με την κοινωνική αμφισβήτηση να ενισχύεται στο εσωτερικό του, ο Λίβανος έχει άλλες προτεραιότητες.
Αλλά και το εβραϊκό κράτος θα προτιμούσε την εκτόνωση της έντασης, για να μη θέσει σε κίνδυνο τη γοργή πρόοδο των εργασιών στα κοιτάσματά του, τα οποία βρίσκονται όλα αρκετά κοντά στην αμφισβητούμενη ζώνη. Σύμφωνα με τον προγραμματισμό του Ισραήλ, την εκμετάλλευση του κοιτάσματος Ταμάρ, η οποία ξεκίνησε ήδη τον Μάρτιο του 2013, θα ακολουθήσει η εκμετάλλευση του Λεβιάθαν στις αρχές του 2016.
Η διένεξη μεταξύ Λιβάνου και Ισραήλ προστίθεται σε μια πλειάδα συνοριακών γεωστρατηγικών διακυβευμάτων, τα οποία θα μπορούσαν να πυροδοτήσουν εντάσεις σε μια ζώνη που ετοιμάζεται να μετατραπεί σε νέο κόμβο φυσικού αερίου σε παγκόσμια κλίμακα. Η λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου εκτιμάται ότι διαθέτει αποθέματα 3.452 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων φυσικού αερίου, δηλαδή σχεδόν το 14% των επιβεβαιωμένων αποθεμάτων του Κατάρ, της τρίτης χώρας στον κόσμο σε αποθέματα φυσικού αερίου μετά τη Ρωσία και το Ιράν.2 Στα τέλη Αυγούστου, η ανακάλυψη ενός «υπερ-γιγαντιαίου» κοιτάσματος φυσικού αερίου από την ιταλική εταιρεία ΕΝΙ επιβεβαίωσε την προσέγγιση αυτή. Το κοίτασμα του Ζορ, που βρίσκεται στη ζώνη του Σορούκ, 190 χιλιόμετρα βόρεια του Πορτ Σάιντ, φέρεται να αφορά 850 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου. Εξέλιξη που μπορεί να αλλάξει τα ενεργειακά δεδομένα της Αιγύπτου και να οξύνει τις περιφερειακές αντιπαλότητες μεταξύ των επτά χωρών της ανατολικής Μεσογείου: Τουρκίας, Συρίας, Λιβάνου, Ισραήλ, Παλαιστίνης, Κύπρου και Αιγύπτου.
Με εξαίρεση τη συμφωνία Τελ Αβίβ - Λευκωσίας, στα τέλη του 2010, και μια πρόσφατη προσέγγιση μεταξύ Αιγύπτου και Κύπρου,3 καμία διμερής ή πολυμερής συμφωνία για τον καθορισμό ενός περιφερειακού πλαισίου εκμετάλλευσης του φυσικού αερίου δεν έχει επιτευχθεί. Βυθισμένη στο τέλμα μιας φρικτής σύγκρουσης, η Συρία βρίσκεται εκτός παιχνιδιού. Η Δαμασκός δεν έχει ποτέ προβεί σε οριοθέτηση των θαλάσσιων συνόρων της με τα γειτονικά κράτη, και ιδιαίτερα με την Τουρκία, λόγω της ιστορικής διαφοράς γύρω από το σαντζάκι της Αλεξανδρέττας,4 της οποίας ο κόλπος θεωρείται, επίσης, πλούσιος σε υδρογονάνθρακες.
Τώρα, η Αίγυπτος φοβάται τον σφετερισμό της δικής της ΑΟΖ από το Τελ Αβίβ. Η αραβική χώρα γνωστοποίησε ήδη ότι θα αντιταχθεί σε οποιοδήποτε σχέδιο εξαγωγής ισραηλινού φυσικού αερίου προς την Ευρώπη μέσω του αγωγού Αρίς - Ασκελόν που συνδέει τις δύο χώρες. Με την πρόσφατη ανακάλυψη του αιγυπτιακού κοιτάσματος Ζορ, είναι η σειρά του εβραϊκού κράτους να ανησυχεί για τα εξαγωγικά σχέδιά του -μεταξύ τους μια συμφωνία που υπογράφηκε με το Κάιρο τον Απρίλιο-, καθώς και για το καθεστώς του ως βασικού προμηθευτή της περιοχής στο μέλλον. Οι ανακαλύψεις τερματίζουν μια μακρά περίοδο στενών ενεργειακών δεσμών μεταξύ των δύο χωρών επί προεδρίας Χόσνι Μουμπάρακ. Μέχρι το 2011, το Ισραήλ εισήγε το 43% του φυσικού αερίου του από την Αίγυπτο. Οι προνομιακές σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών είχαν γίνει εύθραυστες από την εποχή της ανατροπής του Μουμπάρακ, την οποία ακολούθησαν επιχειρήσεις δολιοφθοράς του αγωγού φυσικού αερίου από ένοπλες ομάδες μέσα στη συγκυρία της «αραβικής άνοιξης».
Τα γεγονότα εξελίσσονται την ώρα που οι διπλωματικές σχέσεις μεταξύ Ισραήλ και Τουρκίας -άλλου πρώην συμμάχου και προμηθευτή ενέργειας του εβραϊκού κράτους μέσω του αγωγού πετρελαίου Μπακού - Τιφλίδας - Τσεϊχάν και του αγωγού φυσικού αερίου Μπακού - Τιφλίδας - Ερζερούμ- βρίσκονται σχεδόν στο σημείο μηδέν μετά το επεισόδιο του «στολίσκου της ελευθερίας», τον Μάιο του 2010,5 ακόμη κι αν το γενικότερο κλίμα δεν έχει επηρεάσει τις διμερείς εμπορικές σχέσεις.
Για να αποφύγει τον κίνδυνο της απομόνωσης, το Ισραήλ επιχείρησε στρατηγική προσέγγιση με την Ελλάδα και την Κύπρο, δύο χώρες που το Τελ Αβίβ θεωρεί ως πολιτικά αντίβαρα στην απώλεια ενός σοβαρού συμμάχου και ως γέφυρες προς την Ευρώπη. Ένα σχέδιο κατασκευής αγωγών και εργοστασίου υγροποίησης φυσικού αερίου, τα οποία θα επέτρεπαν τη μεταφορά υγροποιημένου φυσικού αερίου προς τη Γηραιά Ήπειρο, αποτελεί, εδώ και τρία χρόνια, αντικείμενο διαβουλεύσεων μεταξύ των εκπροσώπων των τριών χωρών και αξιωματούχων της Ε.Ε. Τα κοινά συμφέροντα του Ισραήλ με τη Λευκωσία αφορούν επίσης σχέδια στα κυπριακά χωρικά ύδατα: οι ισραηλινές εταιρείες Delek και Avner Oil κατέχουν το 30% των δικαιωμάτων εκμετάλλευσης του κοιτάσματος Αφροδίτη, νοτιοανατολικά της Κύπρου, όπου τα αποθέματα φυσικού αερίου εκτιμώνται σε 140 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα.
Όσο για την Τουρκία, που επιδιώκει τη διατήρηση του μονοπωλίου στη ζώνη επιρροής της στην ανατολική Μεσόγειο, βλέπει με κακό μάτι την ενεργειακή χειραφέτηση της Κύπρου, της οποίας το βόρειο τμήμα έχει θέσει υπό κατοχή από το 1974. Η συμφωνία Ισραήλ - Κύπρου προκάλεσε επίσης δυσαρέσκεια στην Άγκυρα, οδηγώντας την στην αποστολή ερευνητικών πλοίων στα ύδατα τόσο του βόρειου όσο και του νότιου τμήματος του νησιού.
Τελευταίο σημείο διαφωνίας στην περιοχή υψηλού ρίσκου της ανατολικής Μεσογείου; To Gaza Marine, το κοίτασμα που ανακαλύφθηκε από την British Gaz το 2000, με εκτιμώμενες ποσότητες γύρω στα 40 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου. Το Ισραήλ αναγνωρίζει επισήμως τα κυριαρχικά δικαιώματα της Παλαιστινιακής Αρχής στο κοίτασμα αυτό, αλλά εμποδίζει την εκμετάλλευσή του. Καμία επιχείρηση άντλησης φυσικού αερίου δεν έχει πραγματοποιηθεί εκεί μέχρι σήμερα.
* O Bachir El-Khoury είναι δημοσιογράφος στη Βηρυτό
1 Η σύμβαση υπογράφηκε τον Δεκέμβριο του 1982 στο Montego Bay και, μέχρι σήμερα, έχει επικυρωθεί από 167 χώρες.
2 Σύμφωνα με τη US Geological Survey, Μάρτιος 2010.
3 Οι δύο χώρες έχουν επικυρώσει μια συμφωνία - πλαίσιο για την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων που βρίσκονται αυστηρά εντός της κυπριακής και της αιγυπτιακής ΑΟΖ. Κάιρο και Λευκωσία είχαν ήδη υπογράψει συμφωνία οριοθέτησης των θαλάσσιων συνόρων τους το 2003.
4 Η προσάρτησή της από την Τουρκία, το 1939, δεν αναγνωρίστηκε ποτέ από τη Δαμασκό.
5 Εννέα Τούρκοι υπήκοοι, υποστηρικτές των Παλαιστινίων, είχαν σκοτωθεί κατά τη διάρκεια στρατιωτικής επέμβασης των Ισραηλινών σε οκτώ πλοία που προσπαθούσαν να σπάσουν τον ναυτικό αποκλεισμό της Λωρίδας της Γάζας.http://www.avgi.gr/article/6048284/i-koursa-tou-fusikou-aeriou-sti-mesogeio
