Σε δύσκολες εποχές, με την κρίση να μαστίζει την κοινωνία, οι άνθρωποι
τρέχουν να κερδίσουν τον επιούσιο και δείχνουν μικρότερο ενδιαφέρον για
την τέχνη και τον πολιτισμό. Εντούτοις η δημιουργία δεν σταματά ποτέ.
Μάλιστα πολλές φορές μεγάλα έργα παράγονται σε εποχές κρίσης. Μια ματιά
όμως στον σημερινό κόσμο, δείχνει περιορισμένη δημιουργία και στο χώρο
της τέχνης και σε αυτό του πολιτισμού και των ιδεών. Συγκριτικά, για
παράδειγμα, με τη μεταπολεμική κοσμογονία και ιδιαίτερα αυτή της
δεκαετίας του 1960, ακόμη και αυτή της δεκαετίας του '70, σήμερα
ελάχιστα πράγματα παράγονται και στο χώρο της τέχνης και σε αυτόν του
πολιτισμού. Εννοώ φυσικά μια παραγωγή με αξιώσεις, μια παραγωγή που να
αφήνει τα ίχνη της για το μέλλον... Διότι ασφαλώς και παράγεται μια
μορφή τέχνης και μια μορφή πολιτισμού, αλλά πρόκειται για χαμηλές
πτήσεις... Το ίδιο άλλωστε παρατηρείται και στον τομέα των ιδεών. Δεν
βλέπουμε σημαντικά φιλοσοφικά ρεύματα να ανταγωνίζονται, δεν βλέπουμε
παραγωγή σημαντικών πολιτικο-ιδεολογικών έργων σε μια εποχή που φαίνεται
ο κόσμος να τα έχει ανάγκη.
Δεν ξέρω αν πρόκειται για μια παρακμιακή εποχή. Σίγουρα όμως διανύουμε
μια εποχή που για την ώρα δεν έχει να επιδείξει τίποτε περισσότερο στην
τέχνη και τον πολιτισμό, όπως και στον χώρο των ιδεών, από μια
συνηθισμένη ρουτίνα, ένα life style που κάποιοι εκλαμβάνουν και ως μια
μορφή πολιτισμού! Και αυτό είναι δυσανάλογο με τη μεγάλη πρόοδο στους
τομείς της τεχνικής, καθημερινά επιτεύγματα που αλλάζουν τη ζωή μας και
θα έλεγα ότι επιταχύνουν και την Ιστορία. Υπάρχει φυσικά και η ανατροπή
των ανθρωπιστικών και κοινωνικών αξιών από μια άγρια μορφή
νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, αλλά και εδώ πρόκειται για μια μορφή
τεχνικής περισσότερο εξέλιξης χωρίς σοβαρό θεωρητικό υπόβαθρο. Το
παράξενο βέβαια είναι που δεν υπάρχει ούτε αντίλογος θεωρητικός σε αυτή
την άγρια μορφή του καπιταλισμού. Δεν έχουμε για παράδειγμα έναν Άνταμ
Σμίθ που θα έδινε σε αυτό τον καπιταλισμό μια θεωρητική υπόσταση, ούτε
ένα Κάρολο Μάρξ που θα πρόβαλλε από την αντίπερα όχθη μια άλλη κοινωνική
θεώρηση των πραγμάτων. Και εδώ παιδευόμαστε ως επί το πλείστον με τα
απομεινάρια θεωρητικών προσλήψεων του παρελθόντος. Ούτε και στο χώρο
της λογοτεχνίας ή της τέχνης γενικότερα υπάρχουν προσλήψεις από τον
κόσμο που ζούμε σήμερα, έναν κόσμο που ξεφεύγει από το νεωτερικό
παράδειγμα που οικοδομήθηκε από τον Διαφωτισμό και εισέρχεται σε ένα
άναρχο μετανεωτερικό παράδειγμα όπου αποδομείται ο ορθολογισμός και
σχετικοποιούνται τα πάντα.
Οι σκέψεις αυτές είναι βέβαια αποσπασματικές και είναι μια προσπάθεια
να ιδωθεί το γενικότερο οικουμενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται ο
σημερινός άνθρωπος. Είναι διαπιστώσεις που προκύπτουν και μέσα από την
καθημερινή θέαση του κόσμου και μέσα από όσα γράφονται καθημερινά και
από πολλούς άλλους σκεπτόμενους πολίτες. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να
τονιστεί και η σιγή των λεγόμενων διανοουμένων για όσα τεκταίνονται γύρω
μας. Και βεβαίως οι εξαιρέσεις δεν αναιρούν τον κανόνα. Οι κριτικές
φωνές που ακούονταν κάποτε από φιλοσόφους, ανθρώπους της τέχνης,
λογοτέχνες και διανοητές έχουν ουσιαστικά σήμερα σιγήσει.
Με όσα συμβαίνουν γύρω μας -και εδώ σκέφτομαι το ισλαμικό παράδειγμα, αλλά όχι μόνο- φαίνεται να έχει καταρρεύσει το όλο φιλοσοφικο-πολιτικό δυτικό παράδειγμα και η οικουμενικότητά του. Ή σε κάθε περίπτωση να μη εμπνέει πια εμπιστοσύνη στον υπόλοπο κόσμο. Το κέντρο βάρους του κόσμου μετατοπίζεται και η Δύση δεν πρόκειται να κερδίσει με τα όπλα ό,τι χάνει σε επίπεδο πολιτισμού. Άλλωστε βλέπουμε πως ό,τι παράγει σε επίπεδο τεχνολογίας, αργά ή γρήγορα χρησιμοποιείτα εναντίον της. Δεν υπάρχει πιο τραντακτό παράδειγμα από τη χρήση του Διαδικτύου εκ μέρους των τζιχαντιστών.
Με όσα συμβαίνουν γύρω μας -και εδώ σκέφτομαι το ισλαμικό παράδειγμα, αλλά όχι μόνο- φαίνεται να έχει καταρρεύσει το όλο φιλοσοφικο-πολιτικό δυτικό παράδειγμα και η οικουμενικότητά του. Ή σε κάθε περίπτωση να μη εμπνέει πια εμπιστοσύνη στον υπόλοπο κόσμο. Το κέντρο βάρους του κόσμου μετατοπίζεται και η Δύση δεν πρόκειται να κερδίσει με τα όπλα ό,τι χάνει σε επίπεδο πολιτισμού. Άλλωστε βλέπουμε πως ό,τι παράγει σε επίπεδο τεχνολογίας, αργά ή γρήγορα χρησιμοποιείτα εναντίον της. Δεν υπάρχει πιο τραντακτό παράδειγμα από τη χρήση του Διαδικτύου εκ μέρους των τζιχαντιστών.
Στα καθ΄ημάς βέβαια η κατάσταση είναι ακόμη πιο τραγική. Στον ελληνικό
χώρο η παραγωγή τέχνης και πολιτισμού, η παραγωγή ιδεών, έχει στερέψει
από καιρό. Δεν αναφέρομαι φυσικά στις μεμονωμένες περιπτώσεις
δημιουργίας που ασφαλώς και υπάρχουν, αλλά σε σημαντικά ρεύματα, σε
προσπάθειες που να εκφράζουν μια συλλογικότητα, κάτι που είναι
ανύπαρκτο. Αυτό που κυριαρχεί είναι ένας κακής μορφής μιμητισμός.
Άλλωστε ο μεταπρατισμός στον ελληνικό χώρο δεν παρατηρείται μόνο στον
τομέα της οικονομίας, αλλά και σε αυτό του πολιτισμού. Αναλαμπές όπως η
γενιά του ΄30 και αυτή της δεκαετίας του ΄60 που ανέκοψε η δικτατορία,
πρόκειται μάλλον για εξαιρέσεις.
Στην Κύπρο τα πράγματα είναι ακόμη χειρότερα. Εδώ η ανώτερη μορφή
πολιτισμού είναι οι άναρθρες κραυγές στα κανάλια και οι ανούσιες χαμηλού
επιπέδου συζητήσεις μιας μίζερης πραγματικότητας, πολιτικής,
οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής. Μπορεί να γενικεύω και να
αδικώ τις προσπάθειες κάποιων ανθρώπων, αλλά φυσικά αναφέρομαι σε ένα
γενικότερο κλίμα. Και το κλίμα αυτό οδηγεί στην προβατοποίηση της
κοινωνίας. Επικρατεί μεγάλη ξηρασία. Καμιά αντίσταση, ουσιαστική, στον
τραπεζίτη, τον μεταπράτη αστό και τον διαπλεκόμενο μαζί τους πολιτικό.
Κι οι διανοούμενοι, αν το είδος επιβιώνει ακόμη, στην συντριπτική τους
πλειοψηφία, ενσωματωμένοι στο σύστημα ενός άθλιου μεταπρατισμού, όπως
ακριβώς συμβαίνει και στον ευρύτερο ελληνικό χώρο.
*Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης είναι καθηγητής Πολιτικών
Επιστημών στο Κεμπέκ του Καναδά και επιστημονικός συνεργάτης του
Πανεπιστημίου Κρήτης.
