Στο έδαφος της υποχώρησης των ιδεολογιών, το κενό καλύπτεται
από την ολοένα μεγαλύτερη ώσμωση μεταξύ θρησκείας και πολιτικής, με το
πολιτικό Ισλάμ να αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό αλλά όχι το μοναδικό
υπόδειγμαΤου Δημήτρη Σ. Φαναριώτη
Μετά από έναν 20ό αιώνα τον οποίο εξουσίασαν οι ιδεολογίες, ο 21ος φαίνεται να είναι αφιερωμένος στην επιχειρούμενη «εισβολή» των θρησκευομένων στην πολιτική σκηνή. Γι’ αυτό και η γραμμή διάσπασης των πολιτισμών δεν περνά πλέον μεταξύ του ισλάμ και του χριστιανισμού, αλλά μεταξύ μιας συντηρητικής παράδοσης και ενός φιλελεύθερου ρεύματος.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή: Το τέλος της ψυχροπολεμικής εποχής και η κατάρρευση πολλών ιδεολογιών άφησαν ένα κενό το οποίο μοιραία έπρεπε να καλυφθεί, σχολιάζει η ρωσική εφημερίδα «Expert».
Οι ιδέες της Αριστεράς κατέρρεαν, ο κομμουνισμός έδειχνε να οδεύει προς την εξαφάνισή του (κάτι που σήμερα δεν φαίνεται να ισχύει) και η φιλελεύθερη δεξιά ιδεολογία ήταν απασχολημένη με τον θρίαμβό της.
Ωστόσο η ψευδαίσθηση που καλλιέργησε η Δεξιά περί «τέλους της ιστορίας» δεν άργησε να ξεθωριάσει και στη θέση μιας ολοκληρωτικής νίκης των φιλελεύθερων δυνάμεων της Δεξιάς ήρθε μόνο η εφαρμογή του δυτικού τρόπου ζωής, δηλαδή η καταναλωτική κοινωνία. Εν τούτοις, η αύξηση των ανισοτήτων που προκάλεσε η εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη και η έλλειψη ιδεαλιστικών αξιών στην πολιτική και κοινωνική ζωή πυροδότησαν την επιστροφή των θρησκευομένων.
O ρόλος της 11ης Σεπτεμβρίου
Το φαινόμενο του «πολιτικού ισλάμ», η πλέον χαρακτηριστική έκφραση του οποίου υπήρξε η 11η Σεπτεμβρίου του 2001, ήταν αυτό που πυροδότησε την «εισβολή» της θρησκείας στην πολιτική.
Για να είμαστε απολύτως ακριβείς, πρέπει να διασαφηνίσουμε ότι η Δύση ήταν εκείνη που είδε τις επιθέσεις της 11/9 υπό αυτό το πρίσμα, όταν ακόμη και οι ισλαμιστές θεολόγοι και οι μετριοπαθείς πολιτικοί των μουσουλμανικών κρατών αποκήρυσσαν με πάθος τον εξτρεμισμό, επιβεβαιώνοντας ότι η Αλ Κάιντα και οι όμοιοί της δεν αντικατόπτριζαν τους προσανατολισμούς της μεγάλης πλειονότητας των μουσουλμάνων.
Τα γεγονότα της τελευταίας δεκαετίας ωστόσο επιβεβαίωσαν ότι κατά τη διάρκεια της διαδικασίας ανάδυσης μιας νέας πολιτικής, ήταν σχεδόν αδύνατον να διακριθούν οι διαφορές μεταξύ του βασικού ισλαμικού ρεύματος και των ακραίων περιθωριακών στοιχείων.
Οι ισλαμιστές δεν είναι υπεύθυνοι για την πραγματική πολιτική ανάπτυξη που γνώρισαν οι αραβικές χώρες και πιάστηκαν στον ύπνο από τις επαναστατικές εξεγέρσεις στην Τυνησία, την Αλγερία, Αίγυπτο, τη Λιβύη και την Υεμένη.
Αυτό το οποίο καλούνται τώρα να αποδείξουν οι ισλαμιστές είναι ότι η γνησιότητα των προθέσεών τους και της ρητορικής τους μπορεί να ταιριάξει άριστα με τις ικανότητές τους να διοικήσουν μια χώρα με αποτελεσματικό τρόπο και να διασφαλίσουν την ανάπτυξή της.
Η Αίγυπτος αποτελεί ένα καλό πεδίο δοκιμών. Οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι έφτασαν στην εξουσία με δημοκρατικό τρόπο, χωρίς εξωτερικές παρεμβάσεις και η επιτυχία ή η αποτυχία τους αναμένεται να αποτελέσει βαρόμετρο για τις άλλες χώρες της «αραβικής άνοιξης». Πολλώ δε μάλλον επειδή το Κάιρο έδινε πάντοτε τον ρυθμό στην πολιτική της Μέσης Ανατολής.
Ετσι, μια κυβερνητική αποτυχία των ισλαμιστών θα έδινε τον πρώτο λόγο στα εξτρεμιστικά και περιθωριακά κινήματα τα οποία κινούνται μεταξύ καταστροφής και δογματισμού.
Ενα παράδειγμα αρκετά επιτυχημένης σύνθεσης μεταξύ της πολιτικής που στηρίζεται στους θρησκευτικούς πυλώνες και μιας μοντέρνας διακυβέρνησης η οποία λειτουργεί αποτελεί η Τουρκία.
Βεβαίως, ο μετριοπαθής ισλαμισμός ήρθε να διαδεχθεί μια μακρά περίοδο διακυβέρνησης από το στρατιωτικό κατεστημένο το οποίο ασκούσε μια βαθιά λαϊκή πολιτική, η οποία άφησε έντονα χαραγμένη τη σφραγίδα της στον τουρκικό λαό. Το προσεχές χρονικό διάστημα πάντως αναμένεται να δείξει, όπως υποστηρίζουν οι αναλυτές, κατά πόσον το Κόμμα της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης του Ερντογάν θα προσφέρει περαιτέρω στην πρόοδο.
Τώρα εάν τα ισλαμικά κόμματα των μουσουλμανικών χωρών θα καταστούν κάτι ανάλογο με τα τα αντίστοιχα χριστιανοδημοκρατικά της Ευρώπης αποτελεί ένα μεγάλο πεδίο συζήτησης που θέτει δύο καίρια ερωτήματα:
Πρώτον, εάν η δυναμική των διαφορετικών θρησκειών θα καταφέρει να προσαρμόσει τα δόγματά τους στις ανάγκες των τοπικών κοινωνιών και δεύτερον, εάν η πολιτική αφύπνιση του Ισλάμ απέναντι στις άλλες θρησκείες, με πρώτο και κύριο τον χριστιανισμό, θα αναζητήσει βιώσιμες λύσεις σ’ αυτή τη νέα κατάσταση.
……………………………………………………………
Σχέση ευρωβουλευτών-θρησκείας και Κράτους-Εκκλησίας
Ποια
είναι στη σημερινή κρίσιμη πολιτικά περίοδο η σχέση μεταξύ
ευρωβουλευτών και θρησκείας ρώτησαν οι δημοσιογράφοι της αυστριακής
εφημερίδας «Der Standard» την πανεπιστημιακό Τζούλια Μουράου Περμοσέρ.Οι περισσότεροι ευρωβουλευτές αναγνωρίζουν ότι η θρησκεία διαδραματίζει ένα ρόλο στο Ευρωκοινοβούλιο ως πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα, αλλά και ως προσωπική πηγή έμπνευσης. Σε ποσοστό τουλάχιστον 80% πιστεύουν ότι η θρησκεία δεν έχει το ίδιο βάρος με την εθνικότητα. Εάν οι έρευνες για τον σχηματισμό της πολιτικής πρόθεσης και της στάσης στις ψηφοφορίες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου αποκαλύπτουν ότι οι πολιτικοί παράγοντες έχουν μεγαλύτερο βάρος από την εθνικότητα, η αντίληψη για τη σχέση εκκλησίας-κράτους παίζει σε κάθε χώρα έναν σημαντικό ρόλο στα ερωτήματα που άπτονται της θρησκείας. Ειδικά επειδή σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες η εμφάνιση του μοντέρνου κράτους-έθνους και ο ορισμός της εθνικής ταυτότητας είναι απολύτως συνδεδεμένα με τον διαχωρισμό εκκλησίας-κράτους.
Τρεις στους τέσσερις ευρωβουλευτές δηλώνουν στην αυστριακή εφημερίδα «Der Standard» πως πιστεύουν ότι η θρησκεία παίζει κυρίως σημαντικό ρόλο στα ζητήματα ηθικής, όπως για παράδειγμα στην αντιπαράθεση για τις αμβλώσεις ή τη χρηματοδότηση των ερευνών για την κλωνοποίηση και την εμβρυονική.
Η εφημερίδα κάνει εκτενή αναφορά στις απόψεις του Γερμανού φιλοσόφου Γιούργκεν Χάμπερμας για τη «μετακοσμική» κοινωνία, η οποία είναι μια λαϊκή κατά βάση κοινωνία, αλλά λαμβάνει σοβαρά υπόψη της τη σημασία της θρησκείας. Κι αυτό επειδή η θρησκεία είναι ικανή να δημιουργήσει ισχυρή αλληλεγγύη μεταξύ των λαών ενάντια στον καπιταλισμό.
……………………………………………………………………
Ο Θεός δεν είναι πια αυτός που ήταν…
«Η
ιδέα σύμφωνα με την οποία ο μοντερνισμός ορίζεται από τον αυστηρό
διαχωρισμό των κοσμικών και των θρησκευομένων είναι σήμερα ξεπερασμένη»
υποστηρίζει η «Corriere de la Sera» σε εκτενές αφιέρωμά της για τον ρόλο
της θρησκείας στη σύγχρονη εποχή.Αυτό συμβαίνει, γράφει η ιταλική εφημερίδα, επειδή «υπάρχουν πολλές χώρες στον κόσμο όπου υφίστανται “υβριδικές” μορφές πίστης».
Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η λατρεία της θεάς Κουμάρι, η οποία επέζησε ακόμη και της μαοϊκής επανάστασης. Ετσι, έως και σήμερα στο Κατμαντού ένα δίχρονο κοριτσάκι επιλέγεται για να ενσαρκώσει τη ζωντανή θεά Κουμάρι, παρά το γεγονός ότι από το 2008 τερματίστηκε η ινδουιστική μοναρχία και αντικαταστάθηκε από Λαϊκή Δημοκρατία.
Το παράδειγμα του Νεπάλ είναι ένα παράδειγμα ανάμεσα σε χιλιάδες άλλα ενός σύγχρονου κόσμου στον οποίο είναι όλο και πιο δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς τι υπάγεται στο κοσμικό κράτος και τι απομένει από τη θρησκευόμενη τάξη. Η ιδέα μιας νεωτερικότητας η οποία επιτυγχάνεται με τον διαχωρισμό της κοσμικής από την ιδιωτική θρησκευτική σφαίρα είναι πλέον ξεπερασμένη.
Το 2000 ο Ισραηλινός κοινωνιολόγος Σαμουήλ Εϊζενστάντ παρουσίασε το διάσημο παράδειγμα του αποκαλούμενου «πολλαπλού μοντερνισμού». Βάσει της θεωρίας του οι κοινωνίες μετασχηματίζονται και προσαρμόζονται στους μοντέρνους καιρούς βάσει διαφορετικών μοντέλων.
Την πλέον χτυπητή αντίθεση μεταξύ δύο μουσουλμανικών κρατών αποτελούν, σύμφωνα με τον Τούρκο κοινωνιολόγο Ουγκούρ Κοτσέογλου, το Ιράν και η Τουρκία. Στην Τουρκία απαγορεύεται στις γυναίκες που εργάζονται στο Δημόσιο να φοράνε μαντίλα ή τσαντόρ εντός του γραφείου, ενώ στο Ιράν είναι υποχρεωτικό. Τι σημαίνει αυτό;
Σύμφωνα με τον Κοτσέογλου, η εξουσία του κράτους σε ό,τι αφορά τον ορισμό τού τι εστί κοσμικό και τι εστί θρησκευτικό έχει να κάνει κυρίως με τις πρακτικές εφαρμογές. Ο Τούρκος κοινωνιολόγος υποστηρίζει ότι το κοσμικό κράτος της Αγκυρας όπως και η θρησκευτική απολυτότητα της Τεχεράνης συνθέτουν ένα περίπλοκο υβρίδιο μεταξύ του ισλάμ και της ηθικής που διέπει τη νεωτερικότητα της δυτικής κοινωνίας.
Ετσι, το κλασικότερο ίσως δυτικό γεύμα, το χάμπουργκερ, πωλείται από τα Mac Donald της Τουρκίας μέχρι τα φαστφουντάδικα της Τεχεράνης, μόνο που στη δεύτερη περίπτωση, στους τοίχους γύρω από τα ιρανικά ταχυφαγεία, δεσπόζουν οι αφίσες του Αγιατολάχ Χομεϊνί. Κι όμως οι Ιρανοί πίνουν αφειδώς Coca Cola, το ποτό-σύμβολο της καταναλωτικής κοινωνίας, μόνο που, για να μη θεωρηθούν βλάσφημοι, την έχουν «βαφτίσει» Zam Zam Cola. Πρόκειται για μια ονομασία την οποία απέκτησε το 1979 η Pepsi Cola, την οποία είχε εισαγάγει στη χώρα ο σάχης από το 1954 μέχρι την ανατροπή του. Μάλιστα, από το 2002 αποτελεί το «επίσημο» αναψυκτικό των προσκυνητών στη Μέκκα.
Εύκολα λοιπόν μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι σχεδόν σε ολόκληρο τον πλανήτη, από το Νεπάλ μέχρι τη Βραζιλία και από την Τουρκία μέχρι τη Νότιο Αφρική, διαπιστώνει τον επαναπροσδιορισμό μιας μετριοπαθούς θρησκοληψίας στις μετα-κοσμικές κοινωνίες.
………………………………………………………..
Τα πέντε είδη θεών
Σύμφωνα με τις αναλύσεις των ειδικών στα θέματα θρησκείας και πολιτικής που γράφτηκαν πρόσφατα τόσο στο αμερικανικό περιοδικό «New Statesman» όσο και στο ιταλικό «Left Avvenimenti», τα οποία πραγματοποίησαν εκτενή αφιερώματα στη σχέση θρησκείας-πολιτικής, βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε έναν «μετα-κοσμικό, υβριδικό» θεό, ο οποίος αναδεικνύεται σε πρωταγωνιστή της νεωτερικότητας και έχει πέντε διαφορετικές εκδοχές:
Η πρώτη είναι αυτή ενός θεού ο οποίος ορίζεται ως μοντέρνος επειδή θέτει υπό συζήτηση τον επαναπροσδιορισμό του και τον ανοιχτό διάλογο με τη διαφορετικότητα. Αυτός έχει μια προσέγγιση των ανθρώπων θετική και ανεκτική.
Η δεύτερη αφορά έναν θεό ο οποίος αγκαλιάζει τόσο τον κοσμικό όσο και τον θρησκευτικό χαρακτήρα και καταφέρνει να τους συνδυάσει επιτυχημένα.
Η τρίτη εκδοχή είναι αυτή ενός θεού ο οποίος αρνείται να υποβιβαστεί στην ιδιωτική σφαίρα και υπεραμύνεται της δυτικής αντίληψης η οποία θέλει ένα ουδέτερο κράτος και μια δημόσια σφαίρα απαλλαγμένη από τους θρησκευόμενους, υψώνοντας ουσιαστικά ένα τείχος μεταξύ του τομέα του Δικαίου και του Ιερού.
Ο «πλουραλιστικός θεός» αποτελεί την τέταρτη εκδοχή των ειδικών. Είναι ανοικτός στην πίστη των αυτόχθονων και των αλλογενών, αλλά επιθετικός απέναντι στο μονοπώλιο των εκκλησιών σε ό,τι αφορά την πίστη.
Η πέμπτη και τελευταία εκδοχή αφορά τον μετακοσμικό θεό ο οποίος ξεπερνά το εγκόσμιο και ως εκ τούτου παρεμβαίνει για να το αλλάξει.
