Προφητική η "Σύγκρουση των Πολιτισμών";

Η τραγική πορεία των αραβικών ανοίξεων, η αιματηρή διάλυση των ψευδαισθήσεων στο Κάιρο, δικαιώνουν άραγε ένα μεγάλο αμερικανό διανοητή που μιλούσε πριν από είκοσι χρόνια για τη «σύγκρουση των πολιτισμών»; Ο Σάμιουελ Χάντινγκτον, που πέθανε το 2008, δημοσίευσε το 1993 ένα δοκίμιο που έμελλε να προκαλέσει σάλο. Αγνοώντας την πολυπλοκότητα των αναλύσεών του, πολλοί το ισοπέδωσαν χωρίς να το έχουν καν διαβάσει. Αυτή είναι άλλωστε η μοίρα των κλασικών, από τον Μακιαβέλι μέχρι τον Μαρξ, σχολιάζει ο Φεντερίκο Ραμπίνι στη Repubblica.. Προσπαθώντας να υπερασπιστεί τον εαυτό του από τις επιθέσεις που δεχόταν, ο Χάντινγκτον επέμενε μέχρι το τέλος της ζωής του ότι ήταν συντηρητικός, χωρίς το «νέο» μπροστά, παίρνοντας σαφώς τις αποστάσεις του από τις στρατιωτικές περιπέτειες της κυβέρνησης Μπους για την ανατροπή των γεωπολιτικών ισορροπιών στη Μέση Ανατολή.
Σήμερα, πολλοί βλέπουν στην πορεία της Αιγύπτου τη δικαίωση εκείνων των θέσεων. Διευθυντής του περιοδικού Foreign Affairs που δημοσίευσε τότε εκείνο το δοκίμιο ήταν ο Φαρίντ Ζακάρια, σήμερα σχολιαστής στο TIME και το CNN. Όπως λέει στη Ρεπούμπλικα, ο Χάντινγκτον ήταν ένας άνθρωπος με μεγάλες αντιφάσεις, σεμνός, αλλά με ισχυρές απόψεις. Ήταν καθηγητής του Ζακάρια στο Χάρβαρντ, και στη συνέχεια έγιναν φίλοι. «Ήταν ένας πολύ πειθαρχημένος άνθρωπος», θυμάται ο αμερικανός δημοσιογράφος. «Κάθε πρωί αφοσιωνόταν στα μεγάλα ερευνητικά του προγράμματα. Μόνο όταν τελείωνε αυτό το κομμάτι καταπιανόταν με τη διδασκαλία και τις άλλες υποχρεώσεις του. Αυτός ήταν άλλωστε ο λόγος που υπέγραφε ένα μνημειώδες έργο κάθε πέντε με επτά χρόνια. Συγκεντρωνόταν στα μεγάλα προβλήματα, δεν έχανε καιρό με τις λεπτομέρειες».Στην πρώτη εκδοχή της Σύγκρουσης των Πολιτισμών, συνεχίζει ο Ζακάρια, υπήρχε ένα ερωτηματικό στο τέλος της φράσης.
Και μόλις δημοσιεύτηκε, έγινε θέμα συζήτησης σε όλο τον κόσμο. «Ναι, από πολλές απόψεις ήταν προφητικό. Αυτό που ο Χάντινγκτον κατάλαβε καλύτερα από κάθε άλλον ήταν ότι με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου οι ιδεολογίες δεν μπορούσαν πια να κινητοποιήσουν τον κόσμο και είχαν αντικατασταθεί από κάτι άλλο. Κι αυτό το άλλο ήταν κατά την άποψή του μια έννοια πολιτισμικής ταυτότητας, βασισμένη κυρίως στη θρησκεία. Μοιραία, το ισλάμ θα συγκρουόταν λοιπόν με τη Δύση. Αν μπορούν να ειπωθούν πολλά για τις πολιτικές συνέπειες που είχε μια τέτοια ανάλυση, στον πυρήνα της υπήρξε σωστή και σημαντική».Η ανάλυση αυτή είχε, σύμφωνα με τον αρθρογράφο του ΤΙΜΕ, δύο μειονεκτήματα. 

 
Πρώτον: ο Χάντινγκτον υποτίμησε τη δύναμη της παγκοσμιοποίησης και του εκσυγχρονισμού, που διέλυσε πολλές από αυτές τις πολιτισμικές ταυτότητες. Οι κινέζοι ή ρώσοι εθνικιστές είναι αντίθετοι στη Δύση, αλλά στο εσωτερικό των χωρών τους υπάρχουν δυνάμεις που αναμιγνύονται με τη Δύση. Το ισλάμ είναι ο πιο ισχυρός πολιτισμός στο εσωτερικό του οποίου υπάρχουν στοιχεία που συγκρούονται με τη νεωτερικότητα όπως την ορίζει η Δύση. Αυτό δεν αποκλείει όμως την ύπαρξη προβλημάτων στο εσωτερικό και άλλων ταυτοτήτων, όπως για παράδειγμα του τουρκικού εθνικισμού. Και το να μιλά κανείς για σύγκρουση πολιτισμών προκειμένου να περιγράψει τέτοιες εντάσεις είναι ασφαλώς υπερβολικό.
Το δεύτερο μειονέκτημα της ανάλυσης του Χάντινγκτον είναι ότι μοιάζει να ξεχνά ποιοι είναι οι πρωταρχικοί παράγοντες στις διεθνείς σχέσεις: είναι τα κράτη, όχι οι πολιτισμοί. Και τα κράτη δρουν με βάση τα εθνικά τους συμφέροντα, που μερικές φορές ταυτίζονται με τους πολιτισμούς κι άλλες φορές όχι.
Παρά ταύτα, συνεχίζει ο Ζακάρια, μπορούμε να μάθουμε πολλά από τα κεντρικά σημεία της ανάλυσης του Χάντινγκτον: η αίσθηση της ταυτότητας ενισχύεται, και με τις ταυτότητες (αντίθετα από τα εθνικά συμφέροντα) είναι δύσκολη η επίτευξη συμβιβασμών. Δεν μπορείς να γίνεις μισός μουσουλμάνος και μισός εβραίος. Στον αραβικό κόσμο, στη θέση των παραδοσιακών εθνικών ανταγωνισμών βλέπουμε τους Άραβες να στρέφονται εναντίον των Περσών, τους σιίτες κατά των σουνιτών. Αυτό δεν αντιστοιχεί ακριβώς στις προβλέψεις του Χάντινγκτον, συμφωνεί όμως με τη διαίσθησή του.
Σύμφωνα με τον συγγραφέα της Σύγκρουσης των Πολιτισμών, η Δύση θα έπρεπε να επιδιώξει τον διάλογο με τους άλλους πολιτισμούς, να συνεργαστεί μαζί τους με στόχο την οικοδόμηση ενός πιο σταθερού πολυπολικού κόσμου. Ο Χάντινγκτον ήταν υπερήφανος για τον δυτικό πολιτισμό, πίστευε στις μεγάλες αρετές του, τον αμοιβαίο σεβασμό, την ανοχή των διαφορετικών απόψεων.Μετά τις αραβικές ανοίξεις και τα τραγικά γεγονότα που ακολούθησαν, τι συμπέρασμα μπορούμε να βγάλουμε για τη σχέση ανάμεσα στις οικουμενικές αξίες (ανθρώπινα δικαιώματα, ελευθερία, δημοκρατία) και συγκεκριμένους πολιτισμούς όπως το ισλάμ; «Πολλά στοιχεία του ισλάμ βρίσκονται σε αντίθεση με τη νεωτερικότητα που οικοδόμησε η Δύση. Από την άλλη πλευρά, το πιο μεγάλο μουσουλμανικό κράτος, η Ινδονησία, είναι πολύ μοντέρνο.
Η Ινδία, όπου ζουν 150 εκατομμύρια μουσουλμάνοι, είναι δημοκρατική και ανεκτική. Ας είμαστε όμως ρεαλιστές. Υπάρχουν στοιχεία στο ισλάμ, και κυρίως στον αραβικό κόσμο, που θεωρούν ασυμβίβαστα με τη θρησκεία τους τον σεβασμό των άλλων θρησκειών, τα δικαιώματα των γυναικών, τον πλουραλισμό. Όσο οι ισλαμικές κοινωνίες δεν συμφιλιώνονται με ορισμένα κεντρικά συστατικά της νεωτερικότητας, θα υπάρχει ένταση με τη Δύση. Αλλά η ένταση υπάρχει και στο εσωτερικό τους, και ίσως να είναι ακόμα μεγαλύτερη».
Όσο για την Αίγυπτο, καταλήγει ο Ζακάρια, απεικονίζει ακριβώς τη συνύπαρξη των δύο ρευμάτων, του νεωτερικού και του αντινεωτερικού. Κι αυτό δικαιώνει κατά κάποιον τρόπο τον Χάντινγκτον, έστω και με ένα παράδοξο. Εκείνος έβλεπε, εσφαλμένα, το ισλάμ ως κάτι μονολιθικό. Δεν καταλάβαινε ότι η σύγκρουση των πολιτισμών συμβαίνει και στο εσωτερικό του μεγάλου αυτού πολιτισμού. Κι όμως, αυτό που εξακολουθεί να ισχύει είκοσι χρόνιε μετά τη δημοσίευση εκείνης της ανάλυσης είναι η ύπαρξη των μεγάλων δυνάμεων που περιέγραφε: της θρησκείας, της ταυτότητας, του πολιτισμού, και της καταλυτικής επιρροής τους στην ανθρώπινη Ιστορία. Πηγή: La Repubblica