Του Ζαχαρία Μίχα* Η τουρκική ενέργεια να προχωρήσει στην
κατάρριψη πεπαλαιωμένου ρωσικού μαχητικού αεροσκάφους Sukhoi Su-24
Fencer, το οποίο υποτίθεται ότι παραβίαζε τον τουρκικό εναέριο χώρο,
έχει «κλειδώσει» την Τουρκία και τη Ρωσία σε μια τροχιά σύγκρουσης, η
οποία θα μπορούσε θεωρητικά να λάβει και στρατιωτική διάσταση. Ωστόσο,
αυτό είναι προς το παρόν το λιγότερο πιθανό σενάριο, για μια σειρά από
λόγους...Ένα στρατιωτικό πλήγμα εναντίον των
τουρκικών ενόπλων δυνάμεων ή κάποιου στόχου στο έδαφος της Τουρκίας θα
ήταν απλώς αντιπαραγωγικό και θα ακύρωνε στην πράξη όσα θετικά προέκυψαν
για τη Ρωσία σε διάφορα επίπεδα, όπως θα εξηγηθεί παρακάτω, αφού ο
αντικειμενικός σκοπός της ανάπτυξης των ρωσικών στρατευμάτων στη Συρία
είναι εντελώς διαφορετικός. Το επιχείρημα είναι ότι οι Ρώσοι θα
επιλέξουν ενέργειες που θα ακυρώσουν στην πράξη όλα όσα επεδίωκε η
Άγκυρα επιλέγοντας να προβεί στη συγκεκριμένη ενέργεια, σε ένα σύνολο
ενεργειών που θα έχει ως στόχο και να αποτρέψει οποιαδήποτε μελλοντική
τουρκική εκτροπή, μέσω παραδειγματικής τιμωρίας.
Τουρκομάνοι & Κούρδοι ως «ρωσικά εργαλεία»
Οι Ρώσοι θα χτυπήσουν με σφοδρότητα τους
Τουρκομάνους έχοντας πλέον και πρόσχημα, μια ενέργεια που θα
εμφανίζεται ως τιμωρία απέναντι στην Άγκυρα, επί της ουσίας όμως θα
εξυπηρετεί τους τακτικούς στόχους της Μόσχας στο θέατρο της Συρίας, οι
οποίοι είναι εκ διαμέτρου αντίθετοι με αυτούς της Άγκυρας. Και αυτό δεν
αποτελεί μυστικό.
Η επίμαχη, όμως, περιοχή είναι αυτή όπου
βρίσκονται τα κουρδικά καντόνια, τα οποία οι Τούρκοι επιθυμούσαν να τα
αποκόψουν, να μην επικοινωνούν μεταξύ τους, αλλά και μέσω της
δημιουργίας ζώνης ασφαλείας, να επιχειρήσουν την πληθυσμιακή αλλοίωση,
ακυρώνοντας στην πράξη τα όνειρα ενοποίησης των περιοχών που
κατοικούνται από Κούρδους σε τέσσερις χώρες, με τελικό στόχο την ίδρυση
κουρδικού εθνικού κράτους όταν έρθει «το πλήρωμα του χρόνου» (που θα
μεγαλώσει σε φάσεις, σταδιακά), όταν δηλαδή δημιουργηθούν οι συνθήκες –
οι ισορροπίες μεταξύ των ισχυρών χωρών που έχουν συμφέροντα και
εμπλέκονται στην περιοχή – που θα το επιτρέψουν...
Η Ρωσία, όμως, δεν είναι απαραίτητο να
σταματήσει εδώ, αφού θα μπορούσε να προσεταιριστεί και τους θεωρούμενους
ως πλέον σκληροπυρηνικούς Κούρδους, «τρομοκράτες» κατά τους Τούρκους,
αυτούς του PKK, οι οποίοι έχουν ως πεδίο δράσης την ίδια την Τουρκία. Εν
ολίγοις, οι Ρώσοι έχουν τη δυνατότητα να ενισχύσουν τους Κούρδους με
τέτοιον τρόπο, ώστε να «ματώσουν» την Τουρκία όσο αυτοί επιλέξουν, έως
ότου η Άγκυρα προσαρμοστεί στη θέλησή τους. Η δε διέξοδος, όταν και αν
αναζητηθεί σε διμερές επίπεδο, είναι προφανές ότι θα περιλαμβάνει και τη
διασφάλιση των οικονομικών συμφερόντων της Ρωσίας στην Τουρκία, όπως
για παράδειγμα το επενδυτικό πρόγραμμα κατασκευής πυρηνικών
εγκαταστάσεων που ανέρχεται ή και υπερβαίνει το μυθώδες ποσό των 20
δισεκατομμυρίων δολαρίων.
Δεν έχουν οι Ρώσοι μόνο πρόβλημα με την Τουρκία
Οι Τούρκοι έδωσαν στους Ρώσους «σχοινί
να τους κρεμάσουν», αφού με την κατάρριψη του αεροσκάφους πρόσφεραν ένα
ισχυρότατο πρόσχημα, το οποίο μάλιστα εξυπηρετεί μέχρι ενός σημείου και
τη Δύση, που αντιμετωπίζει προβλήματα συνεννόησης και συντονισμού με την
ηγεσία της Άγκυρας, καθώς οι Τούρκοι έχουν εδώ και πολλά χρόνια τη δική
τους αυτόνομη και έντονα ισλαμιστικά «χρωματισμένη» ατζέντα σε όλα τα
θέματα.
Εν ολίγοις, οι ισορροπίες που χρειάζεται
να τηρήσει η Μόσχα είναι αυτές με τους πραγματικούς της αντιπάλους στο
ανώτατο γεωστρατηγικό επίπεδο, τις Ηνωμένες Πολιτείες και το ΝΑΤΟ, δυο
παράγοντες που τάχθηκαν πολύ χλιαρά υπέρ της Τουρκίας, με σαφέστατη
απροθυμία εμπλοκής σε μετωπική αντιπαράθεση με τη Μόσχα. Οπότε, οι Ρώσοι
θα προσέξουν φυσιολογικά να μη δώσουν υπόσταση στο δεδομένο επιχείρημα
του Ερντογάν προς τους ηγέτες της Δύσης, ότι οφείλουν να υποστηρίξουν
μια χώρα-μέλος του ΝΑΤΟ. Εν ολίγοις, η Ρωσία θα διεξάγει έναν άτυπο
«πολιτικοστρατιωτικό ανταρτοπόλεμο δι’ αντιπροσώπων» (proxy), σε
συνδυασμό με σημειακά στρατιωτικά πλήγματα στη Συρία, τέτοια που θα
ακυρώνουν στην πράξη κάθε επιδίωξη και σχεδιασμό της Άγκυρας.
Αν οι Ρώσοι επέλεγαν «υπεραντίδραση»...
Ας πάρουμε όμως ως υπόθεση εργασίας ότι η
Ρωσία προέβαινε σε παρορμητικές ενέργειες, στρατιωτικού περιεχομένου
εναντίον της Τουρκίας, (θεωρητικά, π.χ. εάν ρωσικά Su-30 κινούμενα
προκλητικά κοντά στα σύνορα ώστε να προκαλέσουν απογείωση τουρκικών
μαχητικών, επιχειρούσαν επιδεικτική κατάρριψη εντός τουρκικού F-16 σε
τουρκικό εναέριο χώρο) για να επιχειρήσουμε να εικάσουμε τι θα συνέβαινε
και αν αυτό θα ήταν συμβατό με τα ρωσικά συμφέροντα.
Η στοχοποίηση της Τουρκίας πέραν κάποιου
σημείου που θα θεωρούνταν στη Δύση ως «θεμιτή αντίδραση», θα οδηγούσε
εκ των πραγμάτων σε συσπείρωση την Ατλαντική Συμμαχία που δεν θα είχε
άλλη επιλογή από το να αναζητήσει τα μέσα μιας αποτελεσματικής
αντίδρασης, αφού σε διαφορετική περίπτωση θα υφίστατο ισχυρό πλήγμα η
ίδια η αξιοπιστία της ως παρόχου ασφαλείας στα μέλη του, μια εικόνα που
δεν έχει την παραμικρή δυνατότητα να την αφήσει να διαμορφωθεί.
Κι αυτό, τη στιγμή που δεν φαίνεται καν
να πείθεται η Ατλαντική Συμμαχία από την τουρκική εκδοχή για το σοβαρό
επεισόδιο, ένας Οργανισμός ο οποίος σε κάθε περίπτωση διαθέτει τα
τεχνολογικά μέσα για να διαμορφώσει σαφή αντίληψη, αυτόνομα, για τα
πραγματικά περιστατικά που οδήγησαν στην κατάρριψη του Su-24 Fencer.
Εν ολίγοις, η Ρωσία έχει κάθε κίνητρο να
ωθήσει το ΝΑΤΟ στην υιοθέτηση μετριοπαθούς στάσης, καθώς σε διαφορετική
περίπτωση η εξίσωση για τη Μόσχα θα ήταν εντελώς διαφορετική, κατά
τρόπον που θα απειλούσε ευθέως αυτούς καθαυτούς τους στόχους της
ανάπτυξης ρωσικών στρατευμάτων στη Συρία.
...θα έκαναν τη χάρη στο τουρκικό δίδυμο
Εάν αυτό ήταν το αποτέλεσμα, ο Βλαντιμίρ
Πούτιν θα είχε ρίξει «νερό στον μύλο» των Ερντογάν και Νταβούτογλου, τη
στιγμή μάλιστα που η ρωσική ηγεσία δηλώνει ξεκάθαρα ότι, κατά την
εκτίμησή της, η κατάρριψη του ρωσικού μαχητικού ήταν σκόπιμη ενέργεια με
στόχο να εκβιάσει την εμπλοκή του ΝΑΤΟ στην περιοχή, που θα ανέτρεπε
την εξαιρετικά δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει. Διότι ασφαλέστερη
πρόβλεψη από τη ρωσική αντίδραση, για λόγους διεθνούς εικόνας, αλλά και
συντήρησης της ήδη υπάρχουσας για τον ίδιο τον Βλαντιμίρ Πούτιν στο
εσωτερικό της χώρας του, δεν θα μπορούσε να υπάρξει.
Αυτό το διαφαινόμενο τουρκικό αδιέξοδο
ήταν που οδήγησε την τουρκική ηγεσία να αναλάβει τα πολύ μεγάλα ρίσκα
που θα διαπίστωνε κάθε αναλυτής, εάν του είχε ζητηθεί εκτίμηση των
πιθανών αποτελεσμάτων μιας τέτοιας ενέργειας εκ των προτέρων. Εν
ολίγοις, η εμπλοκή του ΝΑΤΟ θα έφερνε τη Ρωσία σε πολύ δύσκολη θέση για
λόγους όχι μόνο πολιτικούς, όπως εξηγήθηκαν, αλλά και στρατιωτικούς.
Η αμείλικτη στρατιωτική λογική...
Πέραν όλων των προαναφερθέντων, η γνωστή
για τον ψυχρό ορθολογισμό και τον κυνισμό της ρωσική ηγεσία οφείλει να
λάβει υπόψη και τα στρατιωτικά δεδομένα. Η γεωγραφία θα έθετε αυτόματα
τη Ρωσία σε μειονεκτική θέση από στρατιωτικής απόψεως, ενώ κάθε
προσπάθεια κλιμάκωσης μέσω μεταφοράς στρατευμάτων το καλύτερο αποτέλεσμα
που θα παρήγαγε θα ήταν ένας πόλεμος, ο οποίος, θεωρητικά μιλώντας, θα
είχε τη δυνατότητα να εξελιχθεί ακόμα σε ένα είδος παγκοσμίου πολέμου.
Η υποστήριξη των ρωσικών στρατευμάτων θα
ήταν εξαιρετικά δυσχερής (ενδεχόμενο κλείσιμο των Στενών), ενώ οι
δυνητικοί αεροπορικοί διάδρομοι μέσω Κασπίας, Ιράν και Ιράκ θα ήταν
τουλάχιστον προβληματικοί εάν ο αντίπαλος αποφάσιζε να τους αποκόψει. Σε
μια τέτοια περίπτωση, πάντα θεωρητικά μιλώντας, ενδεχόμενες λύσεις για
τον πειθαναγκασμό του αντιπάλου να κλείσει το μέτωπο μέσω
διαπραγματεύσεων θα συμπεριλάβανε ακόμα και σενάρια που υπάρχουν μόνο σε
επίπεδο επιτελικού σχεδιασμού και αφορούν θεωρητικά ενδεχόμενα
(contingency planning).
...και τα σενάρια για «Αρμαγεδδώνα»
Τέτοια σενάρια, στην τρέχουσα συγκυρία,
θα έμοιαζαν με σενάρια επιστημονικής φαντασίας τα οποία ορθολογικές
πολιτικές ηγεσίες δεν θα τα επέλεγαν, εκτός κι αν επιθυμούσαν τη
διαμόρφωση μιας κατάστασης που θα οδηγούσε στην ανάσυρση από τα συρτάρια
των ειδικών, εγχειριδίων περί πυρηνικής αποτροπής...
Μετακίνηση ρωσικών στρατευμάτων από τον
βορρά προς τον νότο ή/και προς δυσμάς, με σκοπό να αντιμετωπίσει τη
μειονεκτική θέση στο θέατρο της Μέσης Ανατολής είναι αδιανόητα, αλλά
πάντα βρίσκονται στη σκέψη υπεύθυνων ηγεσιών που επιθυμούν να αποτρέψουν
την επαναφορά του πλανήτη σε καταστάσεις που θα μπορούσαν να γίνουν
ανεξέλεγκτες, έρμαια ακόμα και του τυχαίου, που θα μπορούσαν να παράξουν
ως αποτέλεσμα την αμοιβαία καταστροφή... Όσο υπερβολικά και να
φαντάζουν, παίζουν ρόλο στο να κρατούν ορθολογιστές κρατικούς δρώντες με
συναίσθηση της καταστρεπτικής ισχύος των πυρηνικών οπλοστασίων όσο
χαμηλότερα γίνεται στην αποκαλούμενη στα στρατηγικά εγχειρίδια ως «σκάλα
της κλιμάκωσης» (escalation ladder) και κάθε βήμα να είναι εξαιρετικά
προσεκτικό και υπολογισμένο, αφού, παρά τις μεγάλες διαφορές, λίγοι θα
επιθυμούσαν ενδεχομένως επιστροφή σε ψυχροπολεμικές καταστάσεις.
Είναι όμως αυτά τα σενάρια που υποτιμούν
ηγεσίες που επιδεικνύουν αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά (erratic behavior)
ενίοτε, χωρίς να υπολογίζουν ότι στο ανώτατο γεωστρατηγικό επίπεδο οι
«παίκτες» δεν εκτιμούν και πολύ το να εκβιάζονται, με πιθανό αποτέλεσμα
την περιθωριοποίηση του «παράλογου περιφερειακού δρώντα» και την
απόπειρα μεταξύ τους εξεύρεσης στρατηγικού modus vivendi στο οποίο
προσαρμόζονται όλοι οι υπόλοιποι.
Κατά συνέπεια, επιστρέφοντας στο θέμα
της παρούσας ανάλυσης, ΗΠΑ και Ρωσία επιδεικνύουν αξιοθαύμαστη
αυτοσυγκράτηση και έναν υφέρποντα εκατέρωθεν σεβασμό, προσέχοντας ώστε
κάθε κίνηση στη «σκακιέρα» να μην παραβιάσει «κόκκινες γραμμές», παρότι
συνεχίζεται η προσπάθεια ο ένας να τραβήξει τον άλλον πιο κοντά στην
επιθυμητή λύση, έως ότου εξευρεθεί νέο σημείο ισορροπίας. Και προπαντός
δεν ξεχνούν ποτέ την – κατά Καρλ φον Κλαούζεβιτς – υποταγή του
στρατιωτικού εργαλείου στην πολιτική (ο πόλεμος είναι η συνέχεια της
πολιτικής με άλλα μέσα)... Και αν θέλει η κάθε Τουρκία, ας μην
προσαρμοστεί.
* Ο Ζαχαρίας Μίχας είναι διευθυντής μελετών στο Ινστιτούτο Αναλύσεων Ασφάλειας και Άμυνας (ΙΑΑΑ-ISDA).
